Wednesday, March 13, 2024

ציגליד

לאָמיר מאַכן ציגעלע,־
אײַן ציגעלע מעכאַנישע,־
צו זינגן אונדז די אַריעס
פֿון אָפּערע איטאַליאַנישע.־
צו קאָכן אונדז די קנעכלעך
און ראָשזניטשקעס מיט מאַנדלען.־
צו ברינגען אונדז קיין אונדזער לאַנד
נאָל לאַנדע שווערע וואַנדלען.־

צי וועסטו מיט איר פֿליגען?־ –
צען מאָל יאָ!־ –
צי וועסטו איר פֿיטערן?־ –
נאַכט און יום!־ –
מיט טראַקטאָרן און מיט גזר,־
מיט בראָנפֿן און מיט שנעק.־
ביז זי איז אויסגעוואקסענע
צו ברינגען אונדז אַוועק.־

Let us make a goat,
of iron and of gold,
to wash the dish,
to catch the fish,
to bring us to our land fortold.

Saturday, November 18, 2023

eile

  1. Дешриев, Протченко. Развитие языков народов СССР в советскую эпоху. (Москва, 1968). Достаточно откровенная и, с учетом очевидных передергиваний, познавательная книга о советской языковой политике. Марр не упомянут ни разу.
  2. Вінцэсь Мудроў. Багун. Першы з сучасных беларускіх пісьменікаў, каго мне прыемна й цікава чытаць.
  3. Xiaofei Kang. The cult of the fox: Power, gender, and popular religion in late imperial and modern China. 2006.
  4. Гуськова А.П. Сопоставительная грамматика венгерского и русского языков. 2012.
  5. C.P. Cavafy. The Collected Poems: with parallel Greek text (Oxford World's Classics). 2007. Английские переводы пестры, но не слишком удачны: формальные приемы (размер, рифма) чаще всего не воспроизводятся, но и перевод при этом не подстрочно точный.
  6. Beresnevičius. Pabėgęs dvaras

    Літоўцы, грэкі ды амазонкі

    На поўдні ад літоўцаў жылі амазонкі, якія ездзілі на коніках, стрэлялі з лукаў, займаліся лезьбійскім сэксам, палілі ды мацерна лаяліся. Літоўскія хлопчыкі на памэжжы спрабавалі да іх заляцацца, але ж дзяўчыны іх ня прынялі, хаця магла выйсьці цікавая парода.

    Тады літоўцы празвалі іх яхіднымі бабамі. Грэкі, ў якіх з амазонкамі таксама ніц ня атрымалася, з той мянушкі вельмі рэгаталі і, каб падтрымаць літоўцаў, выдумалі яшчэ жаночае мітычнае пудзіла Яхідну, якая была да паловы жанчына, й нават вельмі прыгожая, а ніжэй атрутная гадзіна.

    Тая Яхідна нараджала ім поўна ўсялякіх жахаў — сабаку з трымя галавамі Цэрбэра, вадзянога цмока Гідру, козачку Хімэру, толькі гэтая козачка плявалася полымем, мела галаву льва й цела зьмяі, так што нават самыя грэкі ня разумелі, чаму яна сябе ідэнтыфікавала як козачку.

    Яхідна ўсё радзіла, так што ў Грэцыі ня стала дзе прайсьці ад шматгаловых сабакаў ды агнядышных козачак. Грэкі заблыталіся настолькі, што нарэшце далі загад стогаловаму сабаку Аргусу зжэрці Яхідну. Ён яе й праглынуў спаўшы.

    А Цэрбэра грэкі камандыравалі ў Гадэс.

Saturday, October 21, 2023

eile

  1. Maya Arad. Roots and patterns: Hebrew morpho-syntax.
  2. Charles Foster. Being a beast.
  3. Austin. How to do things with words.
  4. Иванов. Блаженные похабы.
  5. Тацьцяна Барысі. Жанчына й леапард.
  6. Васіль Гігевіч. Доказ ад працілеглага (проста графаманія ў чыстым выглядзе)
  7. Agnieszka Tyszka. Zosė iš Kačių gatvės.

Monday, September 11, 2023

Yiddish brivshteler (letter templates)

  1. Neumann, Moses and Cohen, Shalom. ספר מכתבי עברית כולל תבנית אגרות ומכתבים בלשון עבר ואשכנז Wien, 1855. - 296 p. "A book of Hebrew letters, including templates of fees and letters in Hebrew and German languages" (Sefer mikhtevey ivrit: kolel tavnit igrot u-mikhtavim bi-leshon ever ve-ashkenaz). Letter templates in Hebrew and in German (in Hebrew letters). Other editions:
    • 1819 is here.
    • Another edition (Vilnius, 1864) is here.
  2. Shaykevich, N. M. Shomers briefenshṭeler. Vilnius, 1898. -108 p.. Includes Hebrew, German in Hebrew letters (or Germanized Yiddish), some Russian and German.
  3. Frenkel's "Love letters writer". Warsaw: publishing "Kultur", [191?] -142 p. = פרענקעל’ס ליעבּעס־בּריעף־בּוך. ווארשא: פערלאג ״קולטור״, [?]191 The examples are based on quotes from popular fiction.
  4. Ayn nayer brifenshteller in dray obteylungen... : oykh fershidene aneḳdoṭin. Vilnius, 1900. -136 p. Letter templates in both Hebrew and Yiddish.
  5. Harkavy, Alexander. Amerianisher briefen-sheler un speller : English un Yidish = Harkavy's American letter writer and speller : English and Yiddish. 1902. -410 p.
  6. Katerzinski, Avraham Leyb. Otsar mikhtavim. ʻIvriyot ṿe-'Ashkenaziyot. Briefensteller. Vilnius, 1912. -121 p. Examples in Hebrew and Germanized Yiddish (or Ivre Taych).
  7. Bloshteyn, Oyzer Eliezer. דער נייער פיעלפערבעסערטער בלאשטיינ'ס בריעפענשטעלער. Vilnius, 1913. -144+20 p. The new improved Bloshteyn's letter writer. Monolingual Yiddish brivenshteler. Includes italic parts.
  8. Shaykevich, N. M. Nayer briefenshṭeler a folshṭendiger ṿeg-ṿayzer far ale ḳlasen menshen ... : ṿi azoy tsu shrayben ale sorṭen brief. New York, 1928. -124 p. Only Yiddish (still quite Germanized). Includes section "Children's letters" in italics.
  9. Shteynberg, Abraham. Shṭeynberg's brifenshṭeler. New York, 1926. -128 p.
    • Another edition (New York, no date) is here
  10. Anon. Briefenshṭeler in shraybshrifṭ enṭhalṭ fershiedene ḳurtse brief. New York, 19??.

Also: Nakhimovsky, Alice and Newman, Roberta. Dear Mendl, dear Reyzl: Yiddish letter manuals from Russia and America. 2014. -250 p.

Tuesday, April 25, 2023

Свабода й інш. вершыкі

Учора пілі гарбату пад абажурам,
скрыпень сабраны на Яна, то-бок у ліпні.
Ўчора стаяў быў жнівень, утульны месяц.
Юная ноч, калі настолькі пяшчотна,
што з верагоднасьцю мусі вайна пачацца.
Ціша й скрыпы, й гарбата, і пеньне лямпы.
Толькі што ня хапала сподачка з мёдам
ды кружалкі з Чаконай ці з Альбенізай,
каб выбухнула бойня ды катастрофа.
Але вайна ўжо шла, — дак няма што страціць,
плюс адносна далёка, то-бок былі мы
двойчы ў бязпецы: і ад таго, што ёсьць,
і ад таго што раптам можа адбыцца.
Ў гэта імгненьне скрыпнулі дошкі вяранды
пад вагою цела, што набліжалась
дзе мы сядзелі ўдвох пад абажурам,
з нашай гарбатай ды зьзяньнем лыжачак ў цемры.
Мы пачулі дыханьне й пахі поўсьці:
рыпаючы капцюрамі па ссохлай падлозе,
у кола сьвятла зьявіўся -- на анжабману --
нашы сабака. Скажам, эрдэль тэр'ер, бо
у'явіць тэр'ера прасьцей за ўсё.
Прытуліў галаву да каленяў, а я папесьціў.
Носам тыкнуўся ў голую ногу пад юпкай.
Прывітаў нас як сапраўдны сабака,
але потым дадаў чалавечай: Labas
vakaras. Ведаеш як нікто
(думаў я, каб запоўніць паўзу цішы),
як я люблю выдумляць з рэчамі размовы:
дыскутаваць з рабінай, з вакном ці гайкай,
мовіць да мурашоў, ліхтароў ці котак,
але ж я ведаю як то імагінарна,
так я ведаў, што тутай была інакш.
Думкі былі перабіты працягам мовы:
Reikia truput pakalbėt, jei turit laiko.
Man gera su jumis, bet jaučiu, dabar
turiu pradėt gyventi savo gyvenimą.
Atskirai. Tikiuosi, liksim draugais.
Нашы сабака казаў, што ад нас сыходзе.
Нібы дзіця, якое зрабілася ўзрослым.
Але сабачы шлях наадваротны!
Ад бяздомнага стану да спадароў.
С кожнай хвілінай кабы расла адданасьць.
Гэтак мы думалі часам як ён сыходзіў
па прыступках зь вяранды кабы назаўжды
зьнікнуць у цемры ад маяго "palauk".
Мы ня бачылісь больш, але засталіся сябрамі.

Вершнік

Хто гэта скачыць на цёмнай лашадцы,
зь сінею шаблею, ў канфедэратцы?
Ці ўсё зь ім у парадку?
Што ён трымае там неадпусна?
Тыча трубою да вуха ці вусна?
Хто там за ім назадку?

Усё зь ім у парадку, ўсё ў парадку.
Бачыў ты вершніка ды лашадку,
конніка на кані.
Гэта памылка, памылка зроку,
што даравальна любаму воку,
якое ўбачыць мяне.

Я есьмь памежны центаўрус нежны,
ня так наяўны, як непазьбежны,
сын краявідуў тых.
Доня ланшаўтаў, айцец хмызьніны,
клёнаў, ядлоўца, дубоў, асіны
выкладчык альбо вых-
авацель.

Аб Старых Сумах

Хочыце ведаць, як у Старых Сумах сьвяткуюць сьвяты?
А хаця не, лепш распавем, як адтуль вандраваць цягніком.
Трэба расьсесца па местах магчыма зграбна
і пачаці вязаць быццам даўно ўжо вяжаш,
або чытаць, але кабы кожны свае
(і ня ў голас). Карысна зерыць на шыбы,
робячы выгляд узнясеньня ад краявіда.
Гэта выбавіць кандуктара, вось ён цокае
на металёвых пасагах ды абвяшчае:
"Шаноўныя пасажыры, займайце крэслы,
рушыма са Старых Сумаў да Новых Пяшчотаў".
Тутака трэба адразу абодзьве далоні
мігам падпхнуць пад дупу й паджаўшы губы
рушыць да Новых Пяшчотаў ад Старых Сумаў.

З паўночы на поўдзень

Ад буйнай шэрасьці калюмнаў
на поўдзень, за барокай сна
туды, куды, дзе йдзе вясна,
маючы твар быццам і сумны,
але ж прыагаліўшы грудзі
ды робячы блісканьне ног,
у руцэ нясучы вянок,
а ў іншай пляшку, як у людзі,
— ляціць душа,
                між тым як цела,
амаль зьмяшаўшыся сь зімой,
ўжо частка глеі, жужаль, гной,
ёй назірае ўслед нясьмела.
Яно даўно ўжо ўся патлела.
Скажы цяпер, дзе мы с табой?

Ідылія

Як жа мяне стамілі | мілітарныя маршы,
Барабанныя дробы, | трубы, нячулыя свінгу,
Сядай, Марыся, бліжэе, | сыграй пастаральнае нешта
На флейтачцы спрацаванай | з косткі акупанта.

Падвячорак

А ёсьць яшчэ такі выпадак,
калі сабака пье віно
і кажа: гэты непарадак
набрыд мяне ўжо задаўно.
Паветра выдае вільготы,
садзіцца сонейка за плоты.

Я насабачылася, кажыць,
мне ўсё да рэчы абыяка,
хоць д'ябел на пательні смажыць,
на то я, маўляў, і сабака.

А ёсьць яшчэ такі выпадак,
калі із некалькіх шуфлядак,
нясучы паніку ды жах,
выпорхвае неколькі птах,
і кожная ў дзюбе слоік
нясе, й у кожнам малы слонік
грунтуецца аб чэрэпах,
у хобат трубіць урачыста,
і будзіць рэха ў чэрапах
запозненага трубачыста>
і ўсіх ня спячых па начах.

Аб назвах месяцаў у мовах васходна-палночнай Эўропы

З форткі ў балтыцкі Сьвет дзьмуе адразу трызнай.
Нібы калісьці быў меў каляндар вялізны.
Разжаніўшысь ву шчэнт, сшодшы на перапалкі,
усё перападзялілі, струшчылі — на кавалкі:
у тых застался бярозавы, ў гэных схавалі дубовы,
а напрыклад кляновы знікл ні бы безьслядова.
Куды са каляндару бяжалі мае дрэсьвіны?
глог, ядловец, вяз, граб, таполя, асіна?
Скажаш, мо бітва дрэваў? мо як у Тальесіна?

Нібы доўжылісь леты былі даўжэя году,
больш ня доўжацца бо з вольхай страчэна згода.
Тый памыляцецца хто дрэва прамовы малюе.
Дрэвы бо ёсьць у лесе, які мысьліўца палюе.
Літары зь лістаў дзьмуханца мору патрапіць сьцерці.
Хмары жлукчэ над Балтыкай ні бы лістоту па сьмерці,
адлюстроўваючы ў бітым люстэрцы.
Адзнака любай айчызны --- нулёвая велічыня.
Сымбаль кожнай мінуласьці, разам й будучыні
гэта растоўчэны сподак.

Бел. фальклор

Каракатыца Катарына
на дрэве сядзіць
чакае пакуль Скарына
пад ёй прайдзіць.

Тада яна скокнець з галіны
проста на галаву
Франтышку пану Скарыну,
а з галавы ў траву.

Бо гэтак ёй завысока,
а праз галаву — як раз,
а праз галаву у самы раз,
толькі ён ня йдзе, підарас.

Паўстаньне 2020

Ці не таму мяжа йдзе палуколам,
што мажэц найдлужэйшы месяц года
і жанчыны з вянкамі із мышэй
стаяць, упхнуўшысь зрокам да сузор'яў?

Ці выйдзеш на гаўбец ты палуголым,
ці на прашпект, пад лёзунгам "свабода",
ці паднясеш навушнік да вушэй,
ці паднясеш запалак да цыгаркі, —

Ці вышлеш поштай паштоўку з анёлам,
ці ў табакерце не набудеш лёдаў,
твой кожны рух і самы час худчэй
падзеньне тыраніі набліжае.

Атэізм

Чым мне зіма падабаецца -- гэта сьвядзеньнем контаў.
Кажа натура: хай паглядзім на людцкія дасягі
за вылікам кантэкста, ў якім нібы што прыгожае.
Хоп, і зьнікае кантэкст -- гмахі, будынкі, будкі,
чыгуначныя вузлы, бятонныя ўзбярэжныя,
помнікі й брукаванкі, кіёскі, масты й касьцёлы --
знайходзяць сябе ў паражне, як нібы пакуль прыяцелі
рабілі груповы здымак -- тло нечакана знікла.
Разам з фатографам, птушкай, майстарней ды Літэрацкім
правулкам. У гэтым сэнсе пан, што адправіў машыну
у космас, меў дастаткова яйкаў зірнуць цьвяроза --
чаго яна вартая без: прыгажунь с пасьмешкай
і горсам, бяз закадровага барытона й музыкі.
Але й прадбачлівасьць меў -- глядзець на гэта здалёку.
Бо цалкам прадбачальна, што ўсё настолькі жахліва,
пачварна, выродліва зроблена, што зроблена чалавекам,
што йрвецца мімаволі : сапраўды, лепшы бы ня бачыць.
І пачынаецца сьнег, які літасьціва хавае
ад зроку цьвінтары, брамы, студні, а ў першаю чэгру
дахі, бо зьверху глядзець асабліва балюча,
напрыклад з тое машыны, што адпраўленае ў паражню.

Pro domo mea

 ,מײַנע דירה האָט דרײַ פֿענצטער
 :האָט דרײַ פֿענצטער מײַנע דירה
 ,אין דער ערשטער שווימט לבנה
 .שלאָפֿן קראָעס אויף די דעכער

Mano butai tris langeliai,
Tris langeliai mano bute,
Antram auga gebenėlė,
už lijančią uždangalą.

У маёй хатцы тры вакенца,
тры вакенца ў маёй хатцы,
у трэцем увасходзе сонца,
паштальон сканчае працу.

Mam trzy okna ja w mieszkaniu,
ja w mieszkaniu mam trzy okna,
zamiast czwartego mam ścianu,
ściana stara i podmokła.

Dark side of oral history


Sometimes as people tell their personal or family oral history, they revise their archives and delete more than preserve.

Thursday, March 16, 2023

Что я ненавижу в переводах (Обо всем родном и любимом)

Советская литература породила весьма специфическую школу стихотворного перевода. Самым ярким ее представителем был Маршак, учитель и наставник многих, но для разбора ниже предлагается текст рядового переводчика, выполненный в рамках той же традиции. Поскольку чем скромнее дарование, там нагляднее регулярность и проявление тенденций.

Специфика, о которой идет речь – это высокий уровень дистилляции текста. При переводе убираются все специфические черты стиля, поэтики, национальной специфики, эпохи, самой индивидуальности – остается лишь основная мысль и сюжет, низведенные до понимания переводчика. Из сонетов Шекспира пропадает вся баррочная громоздкая метафорика, сквозная андрогинная тема. Из Бернса удален весь его диалектно-шотландский стиль речи, на котором и держится его оригинальность, непристойности же приглажены. И т.д. (Лозинский, Мартынов, любой)

Ниже разобрано популярное стихотворение идишского поэта Ицика Мангера «Давайте же просто петь обо всем родном, любимом и дорогом» в переводе В. А. Дымшица (журнальная публ. в «Лехаим» по ссылке). Перевод дан в левом столбце, подстрочник в правом. Текст оригинала взят по изданию «Песни и баллады» 1952 года, которое открывается этим стихотворением, программным для Мангера (см. в библиотеке Спилберга или см. в Викитеке), авторское чтение оригинала см. по ссылке. Английский довольно точный перевод и транслитерацию идишского оригинала можно найти здесь и здесь вместе с комментарием.

Стихотворение это выбрано по наглядности тех утрат, которые приносит такой перевод. Его основная тема – уходящее прошлое уклада местечек, уютный образ нищей жизни еврейской провинции. Соответственно, текст насыщен реалиями еврейского быта. Как можно увидеть из разбора, переводчик последовательно и сознательно убирает все приметы еврейскости из стихотворения, получая на выходе универсальную картину, пригодную для любой культуры и отличную от стихотворения Тарковского «Как мало тех вещей среди которых...» только большей неуклюжестью изложения и надъиндивидуальностью.

Давайте споем без затей, как всегда, 1 Давайте петь легко и просто
О том, с чем не вынесет сердце разлуки: 2 обо всём родном, любимом и дорогом:
О нищих, что в поле клянут холода,3 о старых попрошайках, что проклинают мороз,
О мамах, что греют над пламенем руки. 4 и о мамах, что благославляют огонь.

В 4 строке происходит первая решительная чистка: убрана фраза «мамы, которые благословляют огонь». В переводе они «греют над пламенем руки». Слово «благословляют» (בענטשן) в оригинале буквальное, строка описывает субботнюю молитву, во время которой старшая женщина в семье, хозяйка (поэтому «мамы») читает благословение и зажигает свечу, а затем подносит руки к ее огню. Образ этот недвусмыслен для еврейского читателя, он задает тон тому перечню «родных и любимых» вещей, который перечисляются дальше. Он же определяет топос стихотворения - вечер пятницы перед наступлением шабеса. Вместо этого русскому читателю прелагалается симметричная и почти бессодержательная картинка, на которой старики мерзнут в полях, а старухи мерзнут у камина. Исчезло время событий, исчезла еврейская специфика благословления свечи. [Поля здесь – сугубая небрежность переводчика, в стихотворении описывается местечко и нищие (בעטלער) страдают от мороза, потому что вынуждены стоять в вечер перед наступлением шабеса на улице. Кто бы им подал в полях, медведь?]

В плане поэтики выбранный перевод утрачивает симметричную пару «проклинать / благославлять».

О бедных невестах, не спящих в ночи, 5 О безденежных невестах, что стоят со свечой
И каждая ждет, что покажется ей 6 пред слепыми зеркалами, поздно ночью
В зеркале, в отраженьи свечи, 7 и каждая ищет близкий образ (лицо),
Милый, что посмеялся над ней. 8 [того,] который высмеял ее любовь.

Мелочь, но бедные невесты в 5 – это просто бесприданницы, «бедные» (אָרעמע) не значит «несчастные», но только – небогатые. Но дальше тема бедняжек в переводе будет только сгущаться.

О цыганках, которым туз и валет9 О гадалках, которые говорят предстоящее
Помогают выдурить пятак 10 и выдуривают последние гроши
У брошенных жен, что клянут белый свет11 у соломенных вдов, что проклинают мир
И, кутаясь в шаль, уходят во мрак.12 и выходят сквозь задние двери.

Цыганки в 9-10 это отсебятина, русифицирующая текст (у Мангера, насколько помню, цыгане означают страстные песни), а "брошенные жены" в 11-12 это агунес (עגונות), соломенные вдовы, т.е. женщины так или иначе лишившиеся мужа, но не имеющие этому свидетельского или документального подтверждения и потому, по еврейским законам, не могущие вступить в новый брак. Картинка в этом четверостишии описывает их попытки узнать что-то о пропавшем муже и далее – их необходимость таить свою любовную жизнь, которая воспринималась бы как разврат. Поэтому они выходят через задние двери, там где их не увидят. (Мб я не вполне справедлив и «кутаясь в шаль» должно было передать ту же мысль – скрываясь. Если так, то этого не получилось, «кутаясь в шаль» читается как «замерзая».)

О служанках, что трудятся день-деньской,13 О прислуге, что горько и тяжко трудится
И каждая ночью в подушку плачет,14 и прячет лучший кус
И солдатика каждая ждет с тоской,15 для солдат, что приходят в ночи,
И лучший кусок для солдатика прячет.16 чтобы хозяева не знали.

13-16. Служанок, как и соломенных вдовушек, переводчик сделал несчастными, хотя в оригинале и те, и другие живут вопреки обстоятельствам в свое удовольствие. В оригинале прислуга не плачет в подушку, и поджидает не солдатика, а солдат во множественном числе, пашет за троих, развлекается на всю катушку и прихватывает у хозяев угощение для любовников (если, конечно, «сладок кус» не требует эротического прочтения).

Давайте споем без затей, как всегда,17 Давайте петь легко и просто
О том, с чем не вынесет сердце разлуки:18 обо всём родном, любимом и дорогом:
О мамах, что в поле клянут холода,19 о мамах, что проклинают мороз,
О нищих, что греют над пламенем руки.20 о нищих, что благославляют огонь.

В 17-20 рефрен переворачивает картинку и здесь уже попрошайки благославляют огонь в преносном смысле, потому что согреваются им – в чем и состоит игра оригинала, но переводчик загнан структурой стихотврения в угол и вынужден снова писать «греют руки». Ни в чем не виноватых мамочек переводчик и вовсе выкинул в поле, – пахать озимые?

О девушках, что младенцев своих 21 О девушках, что бросают в летную пору
В летних сумерках тащат, дрожа, 22 выблядков под чужие двери
К чужим дверям, боясь, как бы их 23 и дрожат перед мундирным народом,
В полицию не отвели сторожа. 24 что может за это отвести в тюрьму.

В 21-22 происходит следующая важная утрата: девушки подкидывают момзеров, незаконных детей (ממזרים), для которых в идише есть яркое слово, заимствованное в другие языки. Как можно видеть, уже третий куплет последовательно лишается переводчиком жизнерадостности, все льют слезы в унынии, между тем как в оригинале происходит сплошная любовь во всех недозволенных формах, происходит жизнь вопреки обстоятельствам. В переводе девушки «тащат, дрожа», но в оригинале они сперва раскидываются младенцами без всякой дрожи, а потом уже шарахаются от любых медных пуговиц, когда дело сделано.

О шарманках, чей тяжкий скрип 25 О шарманках, что тяжко скрипят
В бедных дворах по пятницам слышен, 26 пятничным вечером, в бедных дворах,
О ворах, что попались на краже белья, 27 о ворах, что попались
И должны теперь удирать по крышам. 28 и вынуждены убегать по крышам.

В 26 снова убрано ключевое указание: вместо «вечера пятницы», т.е. кануна шабеса (פֿרײַטיק בײַ נאַכט это устойчивое сочетание, обозначающее именно канун праздника субботы), остается только пятница (шарманочный день в Суздали?). Шарманщики оригинала же потому и ходят по дворам в канун субботы, что они еврейские шарманщики, катеринщики, через несколько часов и у них наступит шабес. Зачем в переводе появилось белье – полная загадка, его не требует ни оригинал, ни рифма. Видимо, это отсылка к мультфильму «Карлсон» – это там воровство белья приводит к погоне по крышам.

29 О старьевщиках, роющихся везде О старьевщиках, что роются в мусоре
30 В надежде, что счастье им улыбнется, и мнят, что найдут сокровище,
31 О поэте, что неверной звезде о поэтах, что верили напрасно
32 Верит напрасно, пока не свихнется. звезде – и сошли с ума.
33 Давайте споем без затей, как всегда, Давайте петь легко и просто
34 О том, с чем не вынесет сердце разлуки: обо всём родном, любимом и дорогом,
35 О стариках, что клянут холода, о стариках, что бранят мороз
36 О детях, что греют над пламенем руки. и о детях, что благославляют огонь.

36. Последняя строка оригинала рисует преемственность поколений, где субботнее благославение на свечу читают уже дети, в переводе дети просто любят камин.

Довольно незначительные обобщения в ключевых местах полностью меняют изображаемую картину. Оригинал описывает неуемную жизнь еврейского местечка с амурами, шашнями, нагулянными детьми, погонями по крышам, чудаками, попрошайками, жизнь тяжелую, бурную и неунывающую – даже мусорщики надеются здесь отыскать сокровище – и все это обнимает благословение наступающей субботы. Перевод предлагает размытый и обезличенный образ интернационального уныния в провинциальной глуши, но без момзеров, агунес, и шабеса. В переводе не осталось ничего еврейского. Хотя оригинал был заострен на описании именно еврейского мира – объекта авторской ностальгии.

Одновременно с этим пропали также и черты легкомыслия: проказливые служанки и озорные вдовушки стали заплаканными брошенками, девицы нагулявшие живот утратили задор, с которым разбрасывают момзеров. Характерная черта советского перевода это сглаживание непристойностей, а в этом стихотворении бесстыдство и эротика проходят из куплета в куплет, иначе откуда бы взялись дети в завершающей строке.

Эти мелкие изменения полностью стирают все основные черты поэтики Мангера – смесь еврейской религиозной традиции, легкой эротики и ностальгии по детству.

***

Ненавижу я такой тип перевода вот почему. Он отвергает обе модели Ортеги-и-Гассета – не приближает текст к читателю, адаптируя под культуру читателя и не приближает читателя к тексту, адаптируя его к культуре за текстом. Возможен и третий путь – создание оригинального произведения на основе чужого, авторизованный перевод (как у Чуковского), – но и этого здесь нет. Над стихами совершают «вдвойне кощунственный обряд», они лишаются своеобразия оригинала и не обретают новой индивидуальности. На уровне лингвистическом я описал технику такого перевода в «Рапорте» – это двустороннее обеднение текста при переносе. Читатель, таким образом, получает эрзац – картонную болванку, выдаваемую за объект из плоти и крови. Это может звучать общо, поэтому своим претензиям я предпослал разбор конкретного стихотврения, в котором постарался показать, к каким сильным искажениям может приводить такое, на первый взгляд, невинное и даже неизбежное утрирование.

Если же говорить о причинах популярности этой школы перевода, то мне кажется, что она удовлетворила идеологическому запросу, имевшемуся в СССР с начала 1930х годов. С одной стороны, с момента сворачивания политики «коренизации» (приоритета развития нац. меньшинств) и, соответственно, расширения русификации нац. республик и нац. меньшинств возникла идеологическая потребность в гегемонии русского языка и русской культуры над прочими культурами и языками народов СССР. (Что нужно было сразу для двух целей – развития русского языка и русской культуры как лингвафранки, языка- и культуры-посредника внутри СССР и для вытеснения, поглощения в перспективе других языков и культур – мне представляется, что обе эти задачи ставились одновременно и реализовывались одновременно). Такой перевод как нельзя лучше подходил под эти цели – он создавал эрзацы чужих культур, одновременно закрепляя приоритет русской культуры. То есть, Шекспира и Мангера не нужно читать в оригинале, они есть и на русском, а вместе с тем при таком переводе и Шекспир, и Мангер будут на русском заведомо слабее, чем любое оригинальное произведение написанное по-русски.

Одновременно с развертыванием описанной политики, т.е. с возрастанием идеологической и практической роли русского языка, вырастает и уровень нормативированности самого русского языка. Начиная с 1930-х годов из русского стремительно исчезают диалекты (по преимуществу, вместе с носителями), разнообразие речевых стилей убывает. К концу 1980-х СССР приходит к обществу, лишившемуся просторечия, обществу, где люди разговаривают совершенно одинаково на улице и в телевизоре, на Дальнем Востоке и на Западе. (Чтобы оценить зашкаливающий уровень нормативности современного русского языка, достаточно сравнить его с другими, например, с литовским, в котором «стандарт», «литературный язык» вообще не является ни для кого родным и требует отдельного изучения – и это скорее правило для большинства культур, а русский случай как раз исключение.)

Дистиллированный перевод, отфильтровывающий любые отклонения, нормативирующий и обезличивающий – он как нельзя лучше подходит под такую стратегию развития русского языка, он служит расширению сферы использования стандарта. Он служит символическим воплощением выбранной теплохладной модели, – подобно тому как сам язык лишается своих экстремумов, точно также их лишается и перевод.

***

tbc

Sunday, December 4, 2022

eile

  • Кивиряхк. Былое как голубые горы.
  • Tungal. Neitsi Marja neli päeva. (Русский перевод хороший, но сильно отцензурирован, начиная от названия, и слаб там, где в оригинале характерная игра слов.)
  • Valk. The black gentelman.
  • Juhan Aul. Антропология эстонцев, Mõned reakesed etc.
  • Eesti keele hääldus (Asu, Lippus jt.)
  • Trachtenberg. Jewish magic.
  • Isidor Levin. Meenutusi.

Saturday, August 20, 2022

eile

  1. «Поздняя греческая проза I-V в н.э.». Каллистрат, Филострат, Хризостом, Ахилл Татий, Лонг, Ксенофонт Эфесский, Артемидор, История Аполлония, Андокид, Фукидид, Полибий, Флугентий. etc.
  2. Stith Thompson. A folklorist's progress.
  3. Walter Anderson. Две книжки про эксперимент.
  4. Tove Jansson. Kometo en Muminvalo.
  5. Rowling. Hari Potter kaj la Sxtono de la Sagxuloj.
  6. Bulgakov. Fataloj ovoj.
  7. Lem. Ciberiado.
  8. Louise Rennison. Laižiako koeficientas 25 su puse.
  9. Zeligas Kalmanovičius. Viltis stipresnė už gyvybę (Vilniaus geto dienoraštis). Vilniaus Gaono žydų istorijos muziejus, 2021.

Friday, December 24, 2021

"Apollo po kolędzie" przez Jana Czeczota

Апалён на калядках: Тытул

Pdf ды epub выкладзеныя ў бібліятэцы Камунікат. (Дзесь пакінуты mobi для эстэтаў.)


 

 

Ян Чачот

Апалён на калядках*

Караткахвільля ў двох актах

 

 

Сцэнка ў Вільні.


 

 

Трапяць ў кожную справу аўтара гуморы.
Мабыць сьмяшней пісаў бы, калі б ня быў хворы.

Асобы

Апалён

Каліёпа

Мэльпамэна

Эўтэрпа

Тальля

Эрата

Мэркуры

і ўсе тутака сабраныя Філяматы

АКТ I.

Тэатр прадстаўляе пляц перад ратушай.

Сцэна 1

Апалён, Каліёпа, Мэльпамэна, Эўтэрпа, Тальля.

КАЛІЁПА: Дзе ж бавіць час дагэтуль нашая Эрата?

АПАЛЁН: Дык ў кляштары быць мусі, у жалезных кратах
намаўляе каханьня канцэптамі мнішак,
разбуральней зьвясьці каб у кельлях брацішак.

МЭЛЬПАМЭНА: Да д’ябла, навярняць ёй тую злую лусту,
дурных мнішак растрэсьць, ці іх мніхаў заклустых.
Тлушчам карак зарослы, глузд поўны дурноты,
не ўяўляюць, што ёсьць то — парнаска вабнота.

АПАЛЁН: Аднак выдралі колісь, як бабры суворы, [1]
з Абеляра кавалак членаў некаторы,
бракавала пяшчотаў хаця па той страце,
Элаіза але ж аб пачуцьцёвай латцы
не рашалася й думаць...[2]

ЭЎТЭРПА, перарываючы: Апалён, даволі!
Бачыш, што мы кабеты, але са злой волі
невыхавана шчокі нам фарбуеш ружай.

АПАЛЁН: Вас, кабеткі, ня мусіць гэта ўразіць дужа.
Ледзь сяляначцы міне любой год дванаццаць,
пра ўсё яна выдатна сьпела ўжо дазнацца.
Сьцеражыцеся верыць анёлкам цнатлівым,
встыд ня знаны іх душкам, ледзь пыскам ўласьцівы.
Вам агулам, паколькі вы ёсьць багавіцы,
ўжо саромна ня ведаць пра...

ТАЛЬЛЯ: Но супыніся!
Зьлішаюцца на сьвеце жанчыны павагі:
цяпер і мы?

МЭЛЬПАМЭНА: На жаль...

АПАЛЁН, перадразьньвае: На жалік усялякі.

ТАЛЬЛЯ: Уздыхаць няўжо варта праз той тупы зашчык?
Сорам хай, Апалёне, схопіць тваю пашчу.
Кепска ты разважаеш аб жаночай цноце.
Лепш пакайся ў паводзін асобных брыдноце;
ганебныя ўзгадай ўсе выпадкі, калі ты
адскокваў прэч як палкім узварам абліты.
Навыперадкі з Дафнай як прайшлі, удала?
Ге?

ЭЎТЭРПА, зь іроніяй: Яшчэ б паганяўся, ў дрэвах быў сьвет цалы.

АПАЛЁН: Аб чым, сёстрачкі, спрэчка? Не аб цноце справа,
якую вы як лісы пяеце яскрава. [3]
Пра багатэль вядзецца — ці кабеты знаюць?
Я мяркую, што знаюць, паколькі ўцякаюць.

Сцэна 2.

Тыя ж і Эрата, якая ўбягае засапіўшыся.

УСЕ: Адкуль нясесься?

ЭРАТА: Дайце, калі ласка, продых.

АПАЛЁН: Схаваў для ёй сьляды сьнег у вулках, гародах.
Мусі быць, увіналась за якімсь рарогам, [4]
за паэтам, мусі быць, мізэрным ды ўбогім,
што пазяхае, пёрка грызе, горбіць спіну,
але ж ані зярна, ледзь дае шалупіну.

ЭРАТА: Дай спокуй. Стаміў зараз мяне ўжо твой досьціп.

ТАЛЬЛЯ: А й віскамі таксама нас ўжо кроіць досыць.
Заўжды квасная, ўцеха ня здобіць выразу.

АПАЛЁН: Прымушае, вядома, любоў да грымасаў.

ЭРАТА: Нечуваную маю аднак перашкоду:
за заклікам мне заклік парушае згоду.
Пляміць вершамі кожны, хто жыве, кахае,
кожны, хто весяліцца, кожны, хто ўздыхае.
Кожны вывудіць вершам хцэ свае турботы,
Полюксам паклянуся, згіну ад грызоты.
З невукамі бяда мне! Горн цыклопскі хіба
вагонь у іх разпаліць: вершы за ўсе хібы.
Загінулі Авід’і ды зніклі Тыбулы.

КАЛІЁПА: Ах, сёстранька, палову ты навіны чула.
Як не пяўся сусьвет у надзвычайнай меры,
ні Віргілія зноў не радзіў, ні Гамэра.

АПАЛЁН: Грымасьніцы, няўжо у даўнейшым акрэсе
было расло паэтаў як грыбоў у лесе?
Зноў стварыце Гелену, зноў спаліце Трою,
і зараз апяюць вам тут “мужа ды зброю”.

ЭРАТА: Шлях іншы раю: аюсь, прэч з боскага грона!
Адбудуй Трою, пасьві зноў гурт Ламядона.

АПАЛЁН: Перчызны маеш. Але дзе ж тая цукрова,
што цепліцца на вуснах каханачкаў, мова?
Быў бы жанчынай, трэснуў бы ад абурэньня.

ЭРАТА: І не дарма. Але ж і мы жа не з каменьня.

АПАЛЁН: Пагаднюся. Выдатна натура зрабіла,
што бруіць ў сэрца ваша так мяккасьці сілу,
няпоснай дозай міласьць падліўшы уласна.
Палаеш сердаваньнем? Пахвалі — ў міг згасла. [5]

ЭРАТА: Зьняслаўленьне, аблыга.

АПАЛЁН: Вось, на балбатаньне
заносьціцца гутарка. Спыніма цаўганьне.
Нас маркота даймае, кіслыя звад скуткі
Ось, праекцік падам я вам, пані, малюткі.
Абвінулі ўсё места каўбасачак нізкі,
хрысьцьянскіх тых календаў часы зусім блізка. [6]
Учынім кратахвільлю. Зараз нам Мэркуры
ўсім дастрочыць габіты, столы ды каптуры.
Пайдзьмо сьпяваць каляд у скуры іхніх мнішкаў,
атрымаем пацеху, заадно ж і кішкаў.
Хто за плянчык мой?

КАЛІЁПА: Супраць яго я адразу.
Зманашыцца Парнаскам? Новая абраза!
З блюзьнерамі, што зжылі нас з цэлага сьвету,
мы братацца вопраткай мусім? Што жа гэта?
Іх выбляцкія песьні, чужыя Кастальлі [7]
сьпявайма? Да чаго жа гэта мы дачакалі?

МЭЛЬПАМЭНА: Ўзносісься чаму гэтак? Паскрамні імкненьні:
трэ пільна асэнсоўваць, а ня ліць гняўленьні.
Патуль Алімп ў пашане, патуль Зэўс ў павазе,
пакуль у модзе Дэльфы й піфія ў экстазе. [8]
З клёката арлоў покі, з крумканьня вароны
прарок, у ашуканьня штуцы незраўнёны,
аракул мудрагельны марочыў галовы,
што вытхнулась аднак ня адхаяў нанова.
Тады прыйшоў габрэйчык, што ўваскрос памёршы,
прыйшоў ды шык парнаскі праз тае пагоршыў. [9]
Чалавек, уцяміўшы, цяпер замест мноства
шанаваць пачаў нейка трохгалова боства.
Як перамены ў людзкім век стварае целе,
так зь вякоў цягам ў думках зьмяненьні пасьпелі.
Упаў паляк, маскаль тож западзе, магчыма;
што праз тысячу будзе год, — не прадбачыма.

АПАЛЁН: Брава, сястра! Адкажаш чым ёй, Каліёпа?

КАЛІЁПА: Аргумэнт годны. Мушу тут адступіць, то-бок,
ў гэтым радку, цяпер кабы зайсьці з другога...

МЭЛЬПАМЭНА: Зь якога там яшчэ?

КАЛІЁПА: Вось, напрыклад, зь якога:
ці ня сорам то граць нам ролю тых істотаў,
паўстае ад чыіх дзеяў ў сэрцы брыднота? [10]
Згадайце крыжакоў, што з ксяндзоўскай падцкоўкі
інкавай дзеля хросту лілі рэкі кроўкі.
Скрышанае жазло ўжо гэных Рыбаловаў,
пад кім сусьвет, як студэнт пад фэрлай Лаёлы [11]
енчыў ды год “Альварам” дзесяць марнаваўся,
пакуль аб мэтах веры ўрэшты здагадаўся.
Нашага не мінула тэж тая дрэнь краю.
Хто Варненчыку страціць галаву параіў? [12]
З чыёй Жыгімонт Аўгуст, ня меўшы разводу,
нам на трон не пакінуў спадчыннага плоду?
Сам пакінуў народ, не перабраўшысь шлюбам,
тым дзьверы адчыніў для расткоў прыйшлай згубы...
Хто выдраў, спакушаны праз цара падманы,
заўчасным перамір'ем плады з рук Стэфана?
Хто рохлю Жыгімонта, набіўшыся ў судны,
на шведаў разаніны для пхнуў неабуднай? [13]
— Зграя, што пажырае сваіх жа авечак.

МЭЛЬПАМЭНА: Давандравала ўжо да дальніх ты мясьцечак.
Апінью робіць век.

КАЛІЁПА: Ня век, але жа людзі.
Чаму ў жалезнае іх трэ трымаць аблудзе?

МЭЛЬПАМЭНА: Хай так будзе: пашаны вартыя бязь меры
дэвізы, што штурхнулі алімпійску веру,
затое цьму людзей, хто жыўшы воўчай зграяй
ў драпежніцтве, па сьвету няспынна блукалі,
яны зьбілі ў суполку адну з ўсіх народаў,
даўшы мірнай грамады паспытаць свабоду.

КАЛІЁПА: Ці бязь сялібы грэкі ці рымляны былі? [14]

МЭЛЬПАМЭНА: А нібы ў Картагене нас неяк хвалілі?

КАЛІЁПА: Прагнеш збароць? Ахвоты ня маю нанова
біцца ані спрачацца. Складзема дамову.
Ай, вопраткі ўсё глупствы: сэрца грунт, ды цнота;
хоць ва што абкруціце. Каптур, фрак, капота,
маска маскай; а што пад ёю там схавана,
разгадвае няхай той, каму тайн жадана.

АПАЛЁН: Рахманасьць Каліёпы, дальпан, ухваляю.
Чаму ўжо нам злавацца на папоў гультаяў?
Разумнейшыя ёсьць і зь іх, што нас шануюць.
Паэты ўсе як боства нас паўсюль трактуюць.
Хай нам не ахвяруюць нізкія істоты,
дык кпіць з гальца, хто мае сам чырвоны злоты.
Хадзема да Мэркур’я, шаноўныя дамы:
ён здабыў ужо ўбраньне, апрануўся сам і
найдзіўнейшую выбраў ролю арганіста,
Я буду ксёндз, а вы хай хлопчыкі харысты.

АКТ II.

Тэатр прадстаўляе пакой, дзе бавімся.

Сцэна 1

Мы ўсе, сколькі ні ёсьць нас.

ЯРАШ [15]: Чаго жа, ці інтрыга кепска заснавана?
Зан Адама дурачыў, Адам чмурыў Зана.
Стрэсуе Адам, ямбаў бо Тамаш ня піша...
Але стварыў зь іх двох ня толькі ямб спарыша, [16]
дзьве часткі, пэўна? Пэўна! Словам, плянамерна
дураныя падвойна, патройна, пачцьверна! [17]
або, “дурнямі” зваць вас мне прасьцей, як Яся
калісьці зваў.

АДАМ [18]: Сапраўды, перамога ваша.
Тамаш зламаў басолю мне тутка да рэшты.
Пытаю “Маеш ямбаў”? Мне адказ “Цо хцэш ты?
Якіх ямбаў? Чаму бы? Каму бы? Навошта?”
“Ці ўзяў ты з пошты ліст мой?” “Што яшчэ за пошта?
Што табе трэ? Адлезь ты! Якога там ліста?”
“Вось дуда! бадай д’яблаў праглынуў ты трыста.
І што мая гулянка?” — “А што?” — й рот разявіў
свой з подзівам фальшывым: падмануў уяве,
абкруціў як авечку.

ТАМАШ [19]: Ці ж ня маю я-та
досыць ў галаве думак сваёй дурнаватай,
кабы ня мог канцэптам...

АДАМ: Як хвасьцінай целя.

ТАМАШ, сьпявае, намагаючыся зацьміць голас Адама:
А, ан, бе, це, дэ, э, эф, ле, ле, ле, ле, ле, ле.

АДАМ: Но, насіць яму трэба ў кішэні арганы,
кабы пад час (часты толь) над ім насьмяяньня
заглушаць мог зьдзекліўцаў.

ТАМАШ: Мосьці дабрадзею,
досьць ў галаве маю для канцэптаў алею...[20]

АДАМ: Алеі твае посна ёсьць запраўка, бозна
ў якой капусьце гразнуць...

АНУФЭР [21]: Што сьмяецца Ёзэф,
тарашчучысь старальна гэтак у клеянкі?
Кабаначак ўсё роўна там няма каханкі. [22]

ЁЗЭФ [23]: А хто можа знаць, што жа ў мяшку тым схавана?
Мо клеянка тая на думкі пра кахану
наводзіць?

АДАМ: Як-як? Раптам ўжо была кахана?

ЁЗЭФ: Дзяўчын суполка міла ёсьць ня толькі Янам.
Ня толькі Тамашамі граюцца для пані
канцэрты, ў мыльнай пене тонучы у ваньне.
Ой, ня верце выгляду — падманвае вочы:
пад кажухом бараньнім часам ходзіць воўчык.
Вось Шырокі, Шырокі, Шырокі, Шырокі [24]
з Занаўскай бурнай пены разьліўся ў патокі,
кувэрцікаў шэраг і ён, пяшчоты поўны,
уздыхае, ўздыхае, ўздыхае аб Л-оўне. [25]

ЯН [26]: Дзіва! Дык што ж рабіць на гэткім благім сьвеце?
Палову часу працы аддаць, поў — кабеце!
Дальбог, ці трэба заўжды X-м глузды прудзіць? [27]
Ці фэніксы мы з баек ужо, а ня людзі,
прызначаныя быццам род з попелу множыць?
Нам даць трэба дзяўчынку, сьвежу ды прыгожу.

ЁЗЭФ, перарываючы: Ат брэдзіш.

ЯН: Ты, дарэчы, філязоф бурклівы,
як у Ўкраіну ўцёк, дык як коцік юрлівы,
асвойтаўся зь дзяўчамі нейкімі імкліва,
да таго, што ажно ўраз перастроіў ліру,
кінуўшысь да Адама ў лістах ў тон вясёлы.
Кожнаму любоўныя ведамы мазолі.
Але скажы, з клеянкі што там натарашчыў?

БАЖЫДАР [28]: Ён жа Мармыт, сабе пад нос загдырыць злашча.

ЁЗЭФ: Ня гдыру... але мусіў клеіць я клеянкі,
якія ты меў клеіць, каб табе каханкі
галаву ня тлумілі.

ЯН: Но, вось ёсьць нагоды.
Паведай, Адам, вочка чорнае малодай
Нелавіцкай прыйшлося як табе, да смаку?
Ці ня уграз ты ў Коўне часам, небараку?

Сцэна 2

Уваходзяць убраныя:
Апалён за ксяндза,
Мэркуры за арганіста,
Музы за хлопчыкаў ды скрыпачоў.

АПАЛЁН: Няхай жа будзе Езус Хрыстус пахвалёны!

МЫ: На векі вечны амен.

АПАЛЁН: Нованараджоны
У бятлемскім мясьцечку з паненкі Марыі
насьцежыць брамы моўнай мне дэбашэрыі.
Прэч, Дэмасфэн, паганін з сваёй эляквэнцай:
сьвяты дух рушыць губы мае, нос, каленца. [29]
Нішто ўжо урны, флюкты з якіх Гіпакрэны
нясуць, бурачы скалы, струмені натхненна.
Пад шчасных рыю мора аўспіцый я гаслам,
быццам нашмальцаваўшы вусны новым маслам. [30]
Як Эўксін словы льюцца, як Мэдытэраны,
віншаваць Ясьвельможных імі хачу панаў.

ТАМАШ: Моцпане, сохне рот, трэ візіт да келіху.

ЯРАШ: Гэй, дай яму патрызніць яшчэ далей крыху.

МЭРКУРЫ: Як валы ды аслы, як сарокі, вароны,
папугі й совы, б’ючы нізкія паклоны
носам, каленьнем, выем, карканьнем, шчабетам,
мелі сэрцы напханы радасьці паштэтам,
як mundi redemptor на духмяным пярнаце
ляжаў ў выжолабленым каня маестаце,
гэтак будзьма вясёлы!

УСЕ, перабіваючы: Брава, біс, узорна!
Дзякуй за віншаваньні гожыя пакорны.

АДАМ: Так! Пасуе аслом больш за ўсё сёньня бекаць.

ЯН, Апалёну: Можа, пан ксёндз згадаў бы пасьпяваць бы нейкасьць?

ТАМАШ: Бо сьпіч той выкштаўцоны змарыў арганіста,
яўна шкодзіць здароўю.

АПАЛЁН: Так, то рэчаісна.
Дзеткі, пяймо!

МЭРКУРЫ: Перапеці мя нікт ня зможа,
й перапіць, й пераперць. Я буду ўторыць гожа.

МУЗЫ, сьпяваюць:

Анёл пастырам адкрыўся:
што Хрыстос нам нарадзіўся
у Бэтлеме Давідовым
да й у родзе Юдашовым
з паненкі Марыі.

АДАМ, падпіўшы:
Гэй, чаго мне сквірчыце там? Прызнацца шчыра
ад опэры бурацца вашай ў вушах дзіры.
Паслухайце маю лепш песенку, вы, дружы,
калі як адляпіцца той плябан ня здзюжы.

(сьпявае)

Вочы радасьцю зазьзяюць,
Вянец чолы апаяша,
Ўсе абдымкі хай з’ядняюць,
Ўсе брацьця тут, ўсе тут нашы.

Збытак, хітрасьць, уляганьне
Кожны кіньце ля ўвахода.
Вечна маюць тут прыстаньне
айчызна, навука, цнота. [31]

(Музычны пройгрыш.)

ЯН, пхаючы ў бок Адама, кажа па-ціхаму:
Вось рура! Ў нас употай ўсё жа. Ці з келішка
адкрытасьці сярбнуўшы ты добрага лішку —
сьпяваць гэткія вершы!

АДАМ: Эй, да сам ты рура!
Ці можа штосьці гэны зразумець бандура?
Яны ж тут для каўбаскаў, а не для здагадкаў.
Дурны глухім aeqvale, ўсё будзе ў парадку.

(Музыка спыняецца)

АДАМ, зноў сьпявае:

Брацтва скутыя лучвамі,
з сэрцаў здымем свых заслоны.
Сьвяты пал, што тут вызнаны,
Адкрыйма адзін адному.
Прыязнь ды сьпяваньне тута
Сунімаюць нам пакуту. [32]

(Грае музыка.)

АПАЛЁН: Сьпеў цудоўны прыгожых дум! паэз’я чыста!
Мусі пан непазьбежна зьяўляцца лютністам.

КАЛІЁПА: Прывёў (цяпер згадала) яго верш мілосны
аднойчы ў прытомнасьць віленскі друк млосны. [33]
Мілосны, хаця шчыльна гаць супраць асьвяты,
тыранскіх легіёнаў штандарт, волі каты —
гідасная цэнзура словы ў яго одзе,
што не маглі з манаскім густам быць у згодзе,
бо ўцешна яму думка лёгкая спрыяла,
вышпарыла ды замест свае паўстаўляла,
ссыпецца якое як з золата лупіны.

АПАЛЁН: Ператворыцца наша раскошай пустыня
з паэтамі ў грамадцы! Маскарады здымем,
ім падзякі складзем за іхнюю даніну.

(Апалён, Мэркуры, Музы аказваюцца ў боскіх уборах.
Паўстае музыка.
УСЕ ўва аслупленьні, па слоўцу кожны:
)

Што за зьява! Цуд! Самі багі вось наведаць
сьціплейшую сыйшоўшы наскую бяседу.

АПАЛЁН: Мір вам! Мы вас віншуем, шаноўны зямляне! [34]

МЫ: Чэсьць й хвала вам па праву, пачэсны нябяне!

АПАЛЁН: Набліжся, Адаме, за тваіх гожасьць сьпевак
варты ты майго зроку ды парнаскіх дзевак.
Вешчы дух твае працы ўсе апавясьціў мне.
Бэрнар з Анэляй добра пекнасьць высьвятліў мне.
Табою ув уборы зграбнасьці адзета
йдзе сыпкая зямлянка ў наступнае лета, [35]
й ня толькі што з тваёе будзе сыціць ласкі,
з якой яе апеў ты, сам ужаўшы пляскі,
яна ж трапіць Белінды ля кудзера сеcьці [36]
ды для твайго чала там сьветны вянец сплесьці.
Рост пачатай вяшчуюць славы Дэмасфэны: [37]
сконч рашуча, бо дбаюць над табой Камэны
Ёсьць тут і Тамаш, скон хто сьпяваў табакерцы,
элегьямі сьцішаўшы чульлівымі сэрцы.
Балады, спрытны ямб ды тонкі трыялеты
шчырага яму годнасьць надаюць паэта.
Ёсьць Ёзэф, што тлумачыў Гарацыя оды,
ды Яраш, што расклаў нам Бершу асалоды. [38]
Ануфры грае тут на флейтачцы вясковай, [39]
творца Малгосі ёсьць...[40]

ЯН: Ой, божа, дастаткова!
Мы сьвяткуем падвойна сьвята сёньня наша:
імяніны Адама як раз ды Тамаша.

АПАЛЁН, пляскаючы ў далоні:
Бравісіма! Выдатна! Маем два вяночкі,
аздобім два прынамсі любых дзіцянёчкі.
Вас жа, прыхільнікі ўсе іншыя Парнасу,
прыбярэм гожым лаўрам мы з працягам часу.
Матэматыкі нават, лекары, юрысты
займеюць нагароду кожны асабіста.

ЭРАЗМ, [41] у бок: Ой будзе табе працы, браце Эскулапе,
напішаш мне, змачыўшы пёрка у ялапе, [42]
патэнт, што я служу у тваім палку дружным.
Ўжо роспалаць я хвацкі учыню нядужым.

(Апалён вянчае Адама й Тамаша.)

ХОР МУЗ:

Прыстойных младзенцаў пара,
жывіш нас цішком ахвярай,
хаваесься ў цішы сьціплай,
да вычынаў станеш звыклай.
Прыймі ў дар ад нас зялёных
два вяночка заслужоных.

Як пчолкі ў спадарскі соты
салодкія ліюць мёды,
так і вы жыцьця вясною
у прыязнасьці й спакою,
тулячысь ў чулым улоньні,
складаеце шчодры плёны.
За то вечны лаўр зялёны
абаўе вашае скроньне.

АПАЛЁН: Чаму жа вашых вершаў ані Помнікі,
ні Дзёньнікі так сама, ні Тыдзёньнікі
не даносяць Парнасу, ня трубяць па сьвеце,
як чароўна вы, дзіўна ў сховішчы пяеце?
Дурных пісакаў рыфмы ані д'ябла ў душу,
высіляны цэнзурай, займаюць аркушы.
Хай Табакеркі вашы й вашыя Картоплі
адгоілі б выданьня чэзлыя, як кроплі. [43]
Чаму ж сьціплыя вы?

АДАМ: А ёсьць таму падставы...

АПАЛЁН: О, сыны сваіх продкаў вы вартыя славы;
ведаю вашы мэты, ведаю жаданьні.
Растуць з вас мсьціўцы вашай волі згвалтаваньня.
Адно імкненьне ўжо ёсьць вартае пашаны,
хвацкая сама думка, ўжо імпэт бажаны
гонар вяшчуюць, нават, калі, збаўце богі,
лёс плянаў выкананьню перашкодзіць строгі.
Адаме ды Тамашу, вашы з сяго грону
вялебныя заблішчуць першымі імёны.
Далі першыя хвілю вы сваю забаве,
хаця й на слабым грунце сьперш пабудавалі
гмах, дзе любоў айчызне, цнота ды навука
хаваліся ад злосных ворагаў вышука.
Вы іх заклалі, сёньня супольныя працы
ўжо удасканальняюць трывала палацы.
Прыстанак уся знойдзе тут дзяяльнасьць ляха,
хто поўны, маўляў, цнот, ня ведаў ў баю страху. [44]
Хай вам шчасьціць нябёсна! Хай дабрабыт шчасны
зрухне вашу айчызну й па ворагам лясьне.

ХОР МУЗ:

Мужных продкаў добры сыны,
будзьце ў намерах гарлівы,
славай мы жа вас увінем,
лаўрам вечным ды алівай. [45]

Вабіць вас не нагарода,
надзяць вас ня лаўра шаты:
бацькаўшчыны той свабодай
да падзеяў вы заўзяты.

Хай жа ваша бацькаўшчына
зь мёртвых негды зноў паўстане,
дзетак, што любілі шчыра,
за прыхільнасьць успамяне.

Трымайцесь з запалам роўным,
што натхняе, што ажывя,
а ў жыцьці вашым сяброўным
будзе прыязнь, лад шчаслівы!

Пад іх лейчынай няблагай
выканайце, што пачалі.
Спадарожыць ёй адвага
з ёй лягчэюць і цяжары.

Каб у вас, нямоўлі мілы,
тыя палякі ўваскросьлі,
што жалезны слупы ўбілі
у струмні Днепру, Салі, Осы! [46]

Хай жа ваша бацькаўшчына
зь мёртвых негды жа паўстане,
дзетак, што любілі шчыра,
за прыхільнасьць успамяне.

(Музы й Апалён зьнікаюць)

НАШЫ ХОР:

Схавайма ў грудзёх удала
парнаскіх дзяўчын натхненьне,
зьвязак наш сатнём трывалы,
сьціпласьці разгонім цені!

Што мысьліць адзін, то й другі,
мэта ўсіх салодка, міла:
бацькаўшчыне для паслугі
ўсё аддаць жыцьцё ды сілы.

Сьвяткуйма што ёсьць ў нас духу,
не пашчадзім чаго маем,
праз вялікую патугу
вынік шчодры атрымаем.

Пал да бацькаўшчыны вольны
поўнасьць духа ў нас трымае.
Мовіць старае прыслоў’е:
хто жадае — дасягае.

Пацісьнем сяброў далоні
з цэлага прыяцьцем сэрца.
Прыязнь, што нам сэрцы поўніць,
шчыльней паціськаньнем сьцьвердзім.


Слова ад перакладчыка

Пераклад мае нейкую колькасьць нетыповых рысаў, якія лепш абмеркаваць. Па-першае, у ім даволі шмат адхіленьняў ад нормы (што бы не лічылі нормай чытач ці чытачка). Звычайна ў нашых тэрэнах ад перакладу чакаюць пільнаваньня нормы, і ў перакладзе дазволена значна менш свабоды, чым у сваёй творчасьці. Але жа гэта не адзіны магчымы шлях і маецца падазрэньне, што ён не заўжды лепшы. Так, жартоўная інтэрмэдыя (krotofila, то бок караткахвільля ці фарс — кароткая жартаўлівая п’еса, якую іграюць на перапынку) Яна Чачота не адлюстроўвае агульна-польскай, анягож — тэкст напханы беларусізмамі, русізмамі, рэгіянальнымі адхіленьнямі ў канчатках і г.д. Ігнараваць гэтую спэцыфіку, перакладаючы нэўтральнай мовай — вызначала бы падманваць чытача, пазбаўляючы твор ад сутных яму рысаў. Таму для перакладу сканструяваная гіпатэтычная сытуацыя — як выглядала бы гэтая п'еса, калі б 23-гадовы Чачот спрабаваў пісаць яе беларускай (для спрашчэньня дапусьцім, што адразу кірыліцай). Можна ўявіць, што ў яго мове было бы шмат вакабулярных палянізмаў, польская акцэнтуацыя і г.д. Таму перакладчык дазволіў сабе й скарочаныя канчаткі прыметнікаў, зрухі націскаў, дзе ні дзе зьдзек над нарматыўным выбарам склонаў, арыентуючыся у гэтых licentiae poeticae, то бок вольнасьцях дазволеных паэту ў адхіленьні ад нормы, на бліжэйшага па часу беларускага драматурга — Вінцука Дуніна-Марцінкевіча.

Па-другое, перакладчык меў намер захаваць нефармальны тэмпэрамэнт п’есы — значную імправізацыйнасьць, хатні яе характар — і таму дазваляў сабе часам вольнасьць, непрэцызнасьць рыфмаў і агульную неахайнасьць, проста кажучы (прызнацца, гэта ня толькі рэзультат філялягічнай рэфлексыі, але ж так сама й пафігізма з жаданьнем зрабіць хутка ды сьмешна). Разам з тым, сабраўшы апошнія рэшткі сумленьня, перакладчык даставіў камэнтары з літаральным перакладам у тых месцах, дзе ён дазволіў сабе сутна адхіліцца ад арыгінала. Гэта таксама крыху экспэрымэнтальна, бо разам з нарматыўнасьцю ад перакладу звычайна не чакаюць прэцызнай перадачы арыгіналу, але хутчэй — яго духу ў межах, дазволеных культурнымі звычкамі. На заблытаную ў інвэрсыях граматыку барочных сэнтэнцыяў, на большасьць гістарычных ды міталягічных адсылак было вырашана камэнтароў не рабіць, каб яны не пераважвалі памер п'есы. Увогуле растлумачэньні дададзены па рэакцыях першых чытачоў.

Напісаны “Апалён на калядаваньні” клясычным александрыйскім радком, што ў польскім кантэксьце вызначае трынаццаціскладовы сылябічны верш, то бок такі, ў якім лічыцца нібы толькі колькасьць складаў. Але позьняя сылябіка ёсьць рэгуляваная: часьцей за ўсё націскі ў Чачота імкнуцца да 3 ды 6 (ды, ясна, 12) складаў; пры гэтым пасьля 7 стапы абавязкова стаіць цэзура. Такім чынам, для чытача, звыклага да сыляба-тонікі, якой у нас звычайна перакладаюць палякаў, памер “Апалёна” вагульна гучыць нібы першая частка радка напісана трохстопнікам, анапэстам, а пасьля цэзуры пачынаецца нешта іншае, нібы харэй, ці сьцяты дактыль:

Gdzież to nasza dotychczas / bawi się Erato?
(Дзе ж пасю́ль там на́шая / ба́віцца Эра́та?)

...Oj, kobietki, kobietki! / myż was zgrszyć możem?
(Ці, кабе́ткі, магчы́ма / гэтым вас ура́зіць?)

...Precz Demosten poganin / z swą elokwency
(Дэмасфэ́н, прэч, пага́нін / з сваёй эляквэ́нцай)

...Towarzysze, słuchajcie / mego śpiewku lepiej
(Паслу́хайце маю́ лепш / пе́сенку, вы, дру́жы).

Самое разьмеркаваньне націскаў, аднак, застаецца ня строга фіксаваным (за вынікам 7 і 12 складаў) і можа падаць ці на 2, ці на 3, а пасьля цэзуры — і на 8, 9, 10 склад. Разам гэта стварае гібкі памер, больш разнастайны за манатоннасьць францускага сылябічнага ці расейскага сылябічна-танічнага радка, пры тым маючы пранізьлівую цэзуру, што некалькі нагадвае складаныя памеры хораў старагрэцкай трагедыі. Пішучы па-беларуску, Чачот прыдаваў гэтаму памеру недасягальную элеганцыю:

У вас ве́льмі харо́ша! / Ха́ты зле́пкі з гно́ю,
бо ле́су не ма́еце, / ўсё астро́вы пу́сты.
Вы ся заляца́еце / жы́там, пшаніцо́ю,
бо ў вас грунт харо́шы, / чарназе́мны, тлу́сты.

Хаця Чачот піша ў поў-рукі, ня дбаючы, а толькі складае хатнюю п’еску для свойскага ж тэатру, аднак яго тэкст падсумоўвае літаратурную працу філярэтаў за некалькі год. Ён цытуе, рэфэруе, адсылае да кола тэкстаў, створаных Міцкевічам, Занам, Петрашкевічам ды самім Чачотам, і тое, што ён узгадвае, ёсьць ўжо тэксты моцныя, напісаныя ня толькі для простага баўленьня; яны адлюстроўваюць еднасьць паэтыкі й дазваляюць сур'ёзна ставіцца да посьпехаў філярэцкага кола ў паэтычнай дзейнасьці. “Картофля” Міцкевіча, “Скон табакеркі” Зана (абодва паэматы дайшлі ў фрагмэнтах), “Малгося з Зембаціна”, “Сьпеў пра ляха” Петрашкевіча — даюць супольны погляд на паэтычную тэхніку, на тэлеалёгію гісторыі, на ролю хрыціянскай рэлігіі, на справы краёвай ды нацыянальнай ідэнтычнасьці. У гэтым сэнсе камэрная п’еска Чачота ў згушчаным выглядзе выстаўляе квінтэсэнцыю творчасьці філяматаў 1817-1819 гадоў. Ніводная з пералічаных прац ня ўбачыла хутка друку, штосьці было страчанае да 20 стагодзьдзя, штосьці ня знойдзенае пасюль. Ніводная зь іх таксама не перакладзеная на іншыя мовы.

Як перакладчыку “Калядны Апалён” ёсьць мне гульня, спарушэньне правілаў і межаў, дазвол традыцыйных калядных жартаў, зьдзекі й пасьмешкі над усім сьвятым. Іншая жа частка мяне, тая што атрымала філялягічную адукацыю, заставаючысь рэзанэрам (і ня ўдзельнічаючы ў перакладзе) заўважае, што тэкст Чачота вырашае шэраг агульных запытаў паэтыкі й ідэалёгіі, што робіць гэту жартоўную п'еску праграмнай.

Інтэрмэдыя адчыняецца ў барочных дэкарацыях Вільні, але перад ратушай — будынкам клясыцыстычнага стылю. Зіма 1819/20 гадоў — гэта часы пераходу ад барочнай ці пост-барочнай паэтыкі кола філяматаў да паэтыкі рамантызму. То бок асэнсаваньне страты Рэчы Паспалітай, дзе нацыянальнасьць ня мела вызначэньня, й пераход да сьвежых позваў — праблематыкі нацыянальнай ідэнтычнасьці, стварэньня нацыянальнай суполкі ды культуры.

Філяматы вырашаюць гэты шэраг запытаньняў не бяз зграбнасьці: яны адмаўляюцца ад рэлігійнай ідэнтычнасьці каталіцызма (да якога мелі палітычныя конты) — спускаючы хрысьціянства да ўзроўня бытовай традыцыі, захоўваюць спадчыну клясычных часоў, зьвяртаюцца да фальклёру й з гэтых кампанэнтаў ствараюць прастору для сваёй далейшай дзейнасьці: той літоўскі пэйзаж, заселены німфамі й дрыядамі настолькі цесна, што й Апалёну ня сорамна сыйсьці сюды.

У драматургіі гэта выглядае так, што клясыцыстычныя багі, пагутарыўшы пераўскладнёнымі, поўнымі інвэрсый сказамі, якія напханыя алюзыямі на міталёгію ды гісторыю, й разам расправіўшыся з хрысьціянствам увогуле ды каталіцтвам у прыватнасьці, ператвараюцца ў калядоўшчыкаў. То бок з паэтыкі барока й клясыцызму яны адразу крочаць у паэтыку фальклёра.

Далей жа адбываецца той сынтэз рамантызму, які сабе ўяўлялі філяматы — сутыкненьне бытовага й фантастычнага, гумару й патасу — тая новая прастора безь несапраўдных дэкарацый, але з адноўленай мовай ды свабодай творчасьці. Або, як напісаў іншы віленчук у фінале сваёй каляднай п'есы: “Тут надыходзіць кавалак дыялёгу ды дзеяцца розныя рэчы, якіх не разумее нават самы аўтар”.

Застаецца толькі зьдзіўляцца, як 20-гадовыя хлопчыкі на руінах былой цывілізацыі стварылі свой сусьвет, спарадкавалі праграму — й далей выконвалі яе дзесяцігодзьдзямі, пры чым ні беднасьць, ні абмежаванасьць доступу да аўдыторыі, ні рэпрэсыі не адхілілі іх ад вызначанага пляну дзеяньняў.


[*] Тэкст перакладзены паводле выданьня: Poezya filomatów. T. II. /Wyd. Jan Czubek. (Archywum filomatów. Cz. III, 2). Kraków, 1922. Str. 253-275.

[1] Бабры не дзеля краснамоўства выключна, а спасылка на “Натуральную Гісторыю” Плінія Старэйшага, які піша, грунтуючыся на 118 басьні Эзопа: “Бабры Эўксінскія, захопленыя паляваньем, адгрызаюць самі сабе той кавалак, за якім палюемыя” (Plin. Nat. 8.47:109). Эзоп і Пліній маюць на ўвазе той жа кавалак, якога зьлішыўся Абеляр.

[2] У польскім тэксьце жарт трошачкі сьціплейшы: “Гэтак бракавала Элаізе пяшчотаў па настолькі важнай страце, што аб пачуцьцёвай узнагародзе й думаць не магла” (o zapłacie / tkliwej myślić nie mogła). У дадатак, гэтая вэрсія ёсьць рэдактарская, у рукапісе стаіць абарваная фраза: “o zapłacie tkliwych / myśli nie mogła...”, то бок “аб узнагародзе пачуцьцёвых думак не магла…” (Poezya filomatów. T. II. Kraków, 1922. Str. 254).

[3] Хутчэй за ўсё, рэферуе да басьні Эзопа “Малпа ды ліса”, дзе ліса, выхвальваючы смачную здабычу, заваблівае караля малпу ў пастку, а потым кажа малпе, што той, хто ня здолее ўтаймаваць сваю хцівасьць, ня можа быць і манархам.

[4] Рарог (raróg) тут вызначае не драпежнага птаха, ні тым больш міталягічную істоту, а шыбзьдзіка, ад устойлівага прыслоў’я “patrzeć jak na raroga”, то бок, глядзець як на нешта дзівоснае, й адсюль вызначэньне “дзівак” ўжо для самога рарога.

[5] Складаная шавіністычная ўпіка: маўляў, канешне, вы ня з каменьня, наадварот, вы вельмі мягкія й дастаткова вас пахваліць, каб вы супакоіліся.

[6] У арыгінале трошку інакш: “Смачнейша тхнуць па месту цэламу каўбасы, / прысьпелі тых календаў хрысьціянскіх часы” (Pachną po całem mieście prześlicznie kiełbasy / Kolendy chrześcijańskiej przyspieli czasy), але перакладчык пасораміўся перастаўляць націск на польскі капыл.

[7] Невялікае ўзмацненьне стылю, ў арыгінале “іх песьні бэнкурцкія”, але ж самае гэтае смачнае слова, хутчэй за ўсё, сьцерлася па-за межамі Віленчшыны.

[8] У арыгінале “Пакуль Дэльфы ў модзе й піфійская жрыца”.

[9] Тут, як і некалькі разоў далей, Чачот зьвяртаецца да “Картофлі” — няскончанай, але ж моцнай героікамічнае паэмы Міцкевіча пра адкрыцьцё Амерыкі. Паэма, як і п’еса Чачота, напісаная 13-складовым вершам і пяе: “як... потым, калі мінулі тысячы год, Габрэйчык агаласіў лепшую веру для сьвету, як грэцкія багі, дачакаўшыся злога лёсу, новы сьвет сабе робяць з рэшткаў хаосу, як Калюмб іх патрывожыў... і гэтак далей” (падрадкоўнік уступа паэмы, гл. арыгінал).

[10] У арыгінале, канешне, ня брыднота, але пагарда (grać rolą ludzi / których wspomnienie czynów wzgardę w sercu budzi).

[11] Рэдкае й вельмі паэтычнае ferla, відавочна, са студэнцкага жаргону, ад лацінскага ferula, то бок “розга”.

[12] У арыгінале меньш канкрэтна “З чыёй прыгоды льецца кроў Варненчыка”, але ўдакладненьне не адхіляецца ад гістарычнай праўды. Абвінавачваючы каталіцтва ў гыбелі Варненчыка, Чачот прытрывмаецца трактоўкі Яна Длугаша, па якой Турцыя з Венгрыяй сьхіляліся заключыць мір, але кардынал Чэзарыні настойваў на вайне супрась іншаверцаў.

[13] Вядзецца ўжо пра Жыгімонта III, які перадаў т.з. “Каталіцкай лізе” караблі для вайны са Швэцыяй, ды ўвогуле яго барацьбу супраць пратэстантызму, адцягнуўшую шмат сіл з Рэчы Паспалітай.

[14] Тутака вядзецца пра ролю хрысьціянства ў пераходзе славянаў ды іншых ад вандроўніцтва да аселага спосабу жыцьця, на што Каліёпа адзначае, што рымляны й грэкі й бяз гэтага не былі намадамі. У арыгінале стаіць “Alboż Rzymianie, Grzeki bez sadziby byli?”, дзе выраз “садзіба” мае не самае відавочнае са сваіх вызначэньняў — аселасьці.

[15] Францішак Малеўскі.

[16] Спарыш (у арыгінале так сама sporysz), слаўцо, блытаўшае польскіх дасьледчыкаў: так Чубак высьветліў яго як спарынец (паразіт іржы Claviceps), але ж Ендрых пераканаўча паказвае, што гэта беларусізм, які вызначае “два з'яднёныя прадметы, часьцей за ўсё два зрослыя арэхі” (то-бок, нешта парнае; дададзем, што зрослыя арэхі — устойлівы сымбаль сяброўства ў тую эпоху). Глд. Marek Jędrych. Apologetyczna i profetyczna funkcyja elementa antycznego w “Krotofili” Jana Czeczota “Apollo po kolędzie” // Roczniki humanistyczne. T. XXVIII. Zeszyt 3. 1980. Str. 89-102.

[17] Гэткая форма выбраная ня толькі каб упхнуцца ў памер, але яшчэ й пад гіпнозам польскага poczwórne ў арыгінале.

[18] Адам Міцкевіч (прабачаюся за відавочнае).

[19] Тамаш Зан.

[20] Мець алей у галаве, або надаварот брак алею — устойлівая ідыёма польскай, расейскай, ідышу, якая вызначае наяўнасьць або адсутнасьць глуздаў.

[21] Ануфры Петрашкевіч.

[22] Klejanka — адно з найлюбімых слоўцаў у міжсабойстве філярэтаў. Асабліва, здаецца, філярэтам падабалася, як зручна тыя клеянкі рыфмуюцца з каханкамі, кабанкамі (яны ж альтанкі) і г.д. Дасьледчыца Зоя Кавын-Кужова лічыць, што гэтак яны звалі вершы (Zoja Kawyn-Kurzowa. Język filomatów i filaretów: przyczynek do dziejów języka polskiego XIX wieku; słowotwórstwo i słownictwo. Wrócław, 1963. Str. 52), што не пасуе, як здаецца, па кантэкстах. Магчыма гэта былі нейкія сьценгазэты або праклямацыі?

[23] Юзэф Яжоўскі.

[24] “Шырокі” (Szeroki) была мянушка Тэадора (Бажыдара) Лазінскага.

[25] Камэнтатары раскрываюць імя як Aniela Łuczkówna, хто б яна ні ёсьць. Поле камэнтара занадта вузкае, каб растлумачыць, што тут адбываецца між ёй, Занам і Лазінскім.

[26] Ян Чачот.

[27] Трэба чытаць “кнігай”. У арыгінале іксы: “czy on ma zawsze suszyć łeb swój XXy”, хутчэй за ўсё жартоўнае “томы, кнігі” ад архаічнага напісаньня xiążki (зм. książki).

[28] Тэадор (Бажыдар) Лазінскі.

[29] Каленцы дададзены дзеля рыфмы, у арыгінале толькі шыя ды губы, але хай ён трохі прытанцоўвае.

[30] Маецца на ўвазе ўмеласьць Майсея расхінуць мора. У самым сказе наўмысна выбраны ненатуральны парадак словаў, як рыса стылю калядзіна. Калі ўпарадкаваць, то выйдзе: “пад дэвізам шчасьлівых аўспіцый (то бок, прадраканьняў) рыючы мора...” (Pod szczęsnych auspicyów kopiąc morza hasłem…) і г.д.

[31] Абодва куплеты натуральна ўзятыя з “Песьні філярэцкай” Міцкевіча — там гэта першы ды другі куплеты (гл. A.Mickiewicz. Dzieła wszystkie. T.1. Wiersze 1817-1824. /Opr. Cz. Zgorzelski. Zakład narodowy im. Ossolińskich, 1971. Str. 142). Ёсьць беларускі пераклад Кастуся Цвіркі (гл.: Філаматы і філарэты: зборнік. Менск, 1998) пад тытлом “Песьня” (гл. тут, ён зроблены па старэйшаму выданьнью, таму чарговасьць куплетаў не супадае). Верш Міцкевіча паўтарае рытміку “Оды да радасьці” Шылера, таму напісаны чатырохстопным харэем. Пан Цвірка зьмяніў аднак чатырохстопны харэй арыгіналу на трохстопны анапест, з-за чаго песьню больш ня сьпець на матыў “Оды да радасьці” Бэтховена (ані так сама на мэлёдыі, якія потым пісаліся спэцыяльна для гэтай песенкі).

[32] Зноў цытата — другі куплет з той жа “Песьні філярэцкай” Міцкевіча.

[33] У арыгінале без штукаваньня: “Узгадваю, гэта ж ягоныя аднойчы прыгожыя вершыкі аздобілі віленскія лядачыя тыднёвікі”.

[34] У арыгінале стаіць двухсэнсоўнае ziemianie, што звычайна вызначае хрысьцянаў ды сялянаў, але літаральна (што й абыгрываецца) й жыхароў зямлі.

[35] Дарэчы, “сыпкая зямлянка” тутака вызначае бульбу, зноў адсылаючы да ўжо ўзгаданай паэмы Міцкевіча “Картофля” (owóc... co ma imię Kartofel, Bulb, albo Ziemlanek, як там напісана). “Бульба”, паводле прароцтваў Апалёна, да нас такі дайшла, хаця й у фрагмэнтах, і была выдадзена а 1929, а потым, чамусьці цалкам у іншых фрагмэнтах, а 1949 годзе.

[36] Тутака Чачот камплімэнтарна параўноўвае дыялёг Міцкевіча “Выправа I. Аб пекнасьці”, дзе суразмоўцамі былі Бэрнард і Анеля, са славутым “Выкраданьнем кудзеру” Аляксандра Поўпа — цалкам, заўважым, абгрунтавана, бо самы дыялёг Міцкевіча да нас не дайшоў (глд. Józef Tretiak. Adam Mickiewicz w świetle nowych źródeł 1815-1821. Kraków, 1921. Str. 70-71.).

[37] “Дэмасфэн” быў тагачаснай трагедыяй Міцкевіча, якая да нас не дайшла.

[38] 25 лістапада 1817 Франца Малеўскі выкладаў на паседжаньні філяматаў аб паэмаце Жазэфа Бершу “Гастраномія” (1803), які й пераклаў. (Гл. Materyały do historyi Towarzystwa Filomatów. /Wyd. Stanisław Szpotaski, Stanisława Pietraszkiewiczówna. Kraków, 1920. Str. 32.) Пераклад, наколькі можна ўразумець, страчаны.

[39] Аўтар забылся, што ранее Ануфры Петрашкевіч выступаў пад мянушкай Ануфэр (Onufr), або першае была толькі скарачаньнем.

[40] Паколькі размова заходзіць аб “апэрэце” самога Яна (Чачота) “Малгажата з Зембоціна” (Małgorzata z Zębocina), ён пасьпяшаецца перарваць Апалёна.

[41] Эразм Палюшынскі, тады студэнт медык.

[42] Расьліна ялап (jelap), корань якога быў карыстаемы як праслабнае. Таму больш дэмакратычны пераклад выглядае як: “Ой, будзе папяровай працы табе, пёрка, / браце мой Эскулапе, макаць у касторку, / мне папішаш, тваёга байцу рэгімента, / на баяву роспалаць нядужных патэнты”.

[43] У арыгінале: “прыдалі б здароўя тым слабасьцям колеру скуры”, прычым для колера скуры выкарыстанае спэцыфічнае слова cera (аднакаранёвае, відавочна, цыраце).

[44] Адсылае да верша Ануфры Петрашкевіча “Сьпеў пра ляха” (гл. Poezya filomatów, T.1. Str. 160). Дарэчы, ў гэтым месцы ў выданьні Чубака зьбіваецца нумарацыя радкоў.

[45] У арыгінале без аліваў: “Слава й мы вас лаўрынамі будзем апранаць”.

[46] Адсылка да “Сьпева пра ляха” Петрашкевіча, аднак разам з тым да ранейшага гістарычнага сьпева “Баляслаў Храбры” (1816) Юльяна Урсына Нямцэвіча. Оса (Ossa або Osa) – рачулка ў сучаснай паўночнай Польшчы, калісьці былая мяжою між палякаў й прусаў, Саля (суч. Зале) – прытока Эльбы на Нямеччыне.

Monday, December 13, 2021

The Tartu Jewish Folklore Collection: 1926-1938, 1946

ERA, Juudi is a collection of Jewish folklore recorded mostly in Yiddish and in Tartu 1926-1938 for Estonian Folklore Archives. It includes 790 pages of manuscripts and 1430 items, which are anecdotes (176), songs (235), beliefs (145), tales (40), riddles (25), sayings (559) and a glamorous collection of kloles (186). Et al.

.אַז הינט פּאָרן זיך, איז אליהו הנביא אין שטאָט
If dogs are mating, the Prophet Elijah is in town. ERA, Juudi 2, 204 (8).

Besides records of vernacular oral tradition, the collection contains several printed documents. These are: four printed prayers against an evil eye for newborn (עין-הרע): ERA, Juudi 2, 13 (1), 14 (2), 15 (3), 16 (4) and two printed examples of marriage contract (כתבה): ERA, Juudi 2, 17/8 (5) and ERA, Juudi 2, 19/20 (6).

A fragment of a printed prayer against an evil eye: ERA, Juudi 2, 16 (4).

How-to

Now it's all available on the web (check the rules of use). The site with collections of Estonian Folklore Archives is in Estonian only, so you can go there via google translate or follow the next instruction:

Here is the 1st part of the collection (ERA, Juudi 1: 1924-1929) and here is the 2nd (ERA, Juudi 2: 1930-1938; 1947). You can download the pdf of a whole volume (Juudi 1, Juudi 2). Or you can download the separate page you want as jpeg or tiff in higher resolution. To see the list of items click the "+" sign next to the word "Palad". Clicking the word "Vaata" will bring you to the file, where "Tekstitus" contains texts (original text in Yiddish, Standard Yiddish and English translation, and sometimes transliteration by YIVO rules). "Ava fail" shows you JPG, which you can download by clicking "Laadi alla JPG".

"Metaandmed" contain metadata: date, English summary (except for proverbs). "Tegijad" contain collector's and narrator's name. (If any information on collector or narrator is known, it is collected within a special page, which can be found apart in this page by entering the name.)

If you want to download the exact page, you go to the list "Kasutuskoopia JPG Esitus" and click "Ava" by the one you need and then "Laadi alla JPG".

Genres and species

There are inner tags, which allow to find texts by genres and thematic groups (most of these tags belong to the whole base of the Archives, but some are mine samodeyatelnost for needs of Jewish materials):

  • rl for songs,
  • ll for children songs,
  • um for beliefs and rituals (there more detailed: uk kal about calendar festivas, ul pulm about marriage, uk met for weather, uk matus for believes tied with death, dead, funerals),
An example of meteorological beliefs: ERA, Juudi 2, 105 (4).
.מען זאָגט ווען עס בליצט, דאַן צינט אָן גאָט אַ פאַפיראָס
People say when there's a lightning, then God lights a cigarette.
  • kloles for guess what,
  • anek for anecdotes.
    • Motke Chabad for anecdotes about Motke Chabad (214 items),
  • hällilaul for lullabies in general (33 items)
    • and vayse tsigele for this famous one in particular (24 items).
  • liisklugemine is for counting rhymes (and more special as "Yitske-shpitske").
  • mj is for mayses.
  • unenäoseletus for dreams.
  • vs for sayings, proverbs and phraseologisms.
  • lh for such a weird thing as onomatopeic words.
  • ns for spells (by these are tagged sgules, kloles and minor spells, such as for a throwing away a fallen out milk tooth).
  • joon for drawings (there's a picture of Motke Chabad, e.g.).

My own favourits are:

  1. Counting rhyme in Hebrew tagged as "Ani holakhti be derekh", earlier it was known in two publications and one field record, now there are 4 more records (ERA, Juudi 2, 70 (13); ERA, Juudi 2, 76 (8); ERA, Juudi 2, 88 (VIII); ERA, Juudi 2, 104 (12)).
  2. "frightening stories" recorded by Tartu Jewish pupils about what their parents tried to scare kids with (oft contain sever critics of parents' behavior) -- these are tagged as "õud" (20).
  3. What I tagged as a "barrel" (18 variants), a rhymed game going like this:
    !יזקע איז מײַנער -
    ?וואו האָסט אים גענומען -
    .אונטער אַ טון -
    ?וואָס וועסט געבן עסן -
    .חלה מיט הון -
    (See ERA, Juudi 2, 68 (7) for original text and translation.)
  4. A rhyme "Por daytshn" (7 records):
    אונטערן בריק, אופֿן בריק
    שטייען א פאר טייצען
    מיט די לאנגע בּייצען
    הייכע מענער זיינען זיי
    געלט פארמאגען זיי
    געלט און די פֿלאשען
    קנידער און די וויגען
    !שרייען ווי די ציגען
    (See ERA, Juudi 1, 88 (60) for standartized text and translation.)
  5. A special group of interest are school-children plagirizings from each other (teachers were gathering self-records from pupils of Tartu Jewish elementary school):
    A cat turning deaf, dead and pigeon within one 5th grade of Jewish school.
    NameNoText
    Malke Gordon J2, 61 (4) ...un az men git a kāc x̄ālē vert di kāc tejb
    Kalman Gelbart J2, 66 (4) az men git a kac brojt vert zi zat
    Rivke Druy J2, 77 (6) ven men git a kac h xale dān vert di kac tojt
    Golde Soloveičik J2, 95 (5) az men gift a kac x̄ālē vert zi tejb
    Rejze Pevzner J2, 99 (5) un men zōgt āz men git ā kāc x̄ălĕ den vert zi tejb
    Sare Reznik J2, 105 (5) zōgt2 men1 āz men git ā kāc fil x̄ălĕ vert zi tejb
    Sime Škop J2, 111 (4a) ven men git ā kāc esn xāle vert zi tejb
    ERA, Juudi 2, 61(4) און ווען מען גיט א קאַץ חאַלֶה ווערט די קאַץ טייב...
    ERA, Juudi 2, 66(4) אז מען גיט א קאץ ברויט ווערט זי זאט
    ERA, Juudi 2, 77(6) ווען מען גיט א קאץ -ה- כאלע דאַן ווערט די קאץ טויט
    ERA, Juudi 2, 95(5) אז מען גי-פ-ט א קאץ חַלֶה ווערט זי טייב
    ERA, Juudi 2, 99(5) און מען זאָגט אַז מען גיט אַ קאַץ חלה דען ווערט זי טייב
    ERA, Juudi 2, 105(5) זאָגט2 מען1 אַז מען גיט אַ קאַץ פיל חַלה ווערט זי טויב
    ERA, Juudi 2, 111(4a) ווען מען גיט אַ קאַץ עסן כאַלע ווערט זי טייב

The origin and the language of the collection

The collection was started by Walter Anderson, who taught folkloristics in Tartu university and popularized there his method of gathering self-records from school-children (see his article וואלטער אנדערסאָן. דאָס ליד פון דער מאָביליזאציע // פילאָלאָגישע שריפטן. 2ער בונד. ווילנע, 1928. ז.401-413). The biggest parts of the whole collection were therefore gathered by schoolteachers Elias Levnberg (of Tartu Jewish elementary school), 801 item and Isidor Levin (of Liepāja Jewish school No. 14), 78 items. Other main contributors were Berta Kaplan (225 items) and Paul Ariste, whose work is unmeasurable, and then many students and activists.

Most part of the collection is in vernacular Yiddish: it is not standartized and, what is important, hebraizms are written phonetically, which gives a very clear comprehension of the speakers pronounciation, mostly Litvak. Some items are written in Estonian and Russian (see "Textitus" parts for translations) and very few in German.

An example of linguistic data: ERA, Juudi 1, 37 (3).
A verse in Litvak Yiddish.

Original text  Transcrtiption based on rhymes and spelling
אונזער גבי   unzer gabe
משה אבה    Meys(h)e Abe
האט א גרייסן בויך    hot a greysn beykh,1
זיצט ביים טישל    zitst bam tis(h)l,2
לאקחעט פון שיסל    lekekht fun s(h)is(h)l,2
.אז עס גייט אריח    az es geyt a reykh.1
זיין ווייב שרה נחמה    zeyn veyb Sore Nekhome
א כשרה נשמה    a ksore nes(h)ome,
זי איז קליג    zi iz klig,3
אזיי ווי דעם רבינס ציג    azey vi dem rabins tsig3.
1. Rhyme of boykh and reyakh shows coincidence of ey and ay in ey, typical for Litvak Yiddish. This is supported by spelling אזיי, ווייב, גרייסן.
2. Rhyme of tishl and shisl shows mixing of sh and s, so called Sabesdiker losn.
3. Rhyme of klug and tsig shows mixing of u and i, typical for Polish and Ukrainian Yiddish.

Gratitudes: I'm thankful to my prof. Ergo-Hart Västrik, who introduced me to the archives and the collection and taught me to write correct signatures; to the director of Estonian Folklore Archives Risto Järv, who made this project possible; to Olga Ivashkevitch, who patronized my practical work, taught me to work with the archival site and solved all the questions related to technical issues; to Tuuli Otsus, who scanned the manuscripts -- that was the main thing of all. Besides I am obliged for help in reading several difficult places to Asia Fruman, who also transcribed two pages of manuscripts. Last and most I'm deeply thankful to Walter Anderson and Paul Ariste, who learned Yiddish and collected many materials; and to enthuasiastic collectors: Berta Kaplan, Elya Levnberg, Isidor Levin and many others ז״ל.

And עיקר שכחתי to Verterbukh.org, who gives unreal discounts for its online Yiddish dictionary to students, and by this makes me happy and satisfied.

For mistakes and improvements write here in comments, or to e-mail: doar.katan@gmail.com.