Рапорт: гефкер

Ніжэй вядзецца пра выставу чыстае паперы з архіву Віленскага беларускага музею імя Івана Луцкевіча, якая была складзена ў верасьню 2024 ў Вільне на Віленскай 20.

0. Крыніцы. Выстава паўстала з пэдантычнага разбору архіваў. Я адкладаў чысты папер наасобак і пісаў на тэчцы: чысты папер Язэпа Шнаркевіча і г.д. Нарэшце іх накапілася досыць, кабы ў куратаркі паўстала думка зрабіць выставў. Потым быў пакліканы Андрэй Антонаў, які урадзіў нас тым, што прэцызна ведаў, у якім месцы БССР якая паперня што вырабляла й мог ідэнтыфікаваць іх па воднаму аркушыку.

1. Час. Як на фільмах пішуць іх працягласьць, а на артыкулах — сколькі зойме чытаньне, так і пры ўваходзе на гэтую выставу й на афішцы я мусіў быў дадаць лапік з надпісам "2 г. 35 хв." у якісьці рэцэпту. Як практыкаваньні трэба рабіць па столькі часу, а калі меньш, то ня будзе патрэбнага імпэту.

Пабыўшы сярод пажоўклых папераў, прывучаесься да іх рознасьці. Як вачам патрэбны час прыстасавацца да суцемкаў. У архіве папера застаецца не заўважаная, празрыстая — ты сканцэнтраваны на тэксте, глядзіш скрозь. Нават чуеш галасы за літарамі. Глядзіш двойчы скрозь. Таму на выставе створаныя умовы кабы глядзець на тое, што звычайна не спыняе зроку. Калі глядзець доўга, тады сыходзіш з выставы з цалкам іншай сэнсэціўнасьцю да адценьняў і нюансаў. Кожны куток Дабрачыннай вуліцы, кожная пляма на вадасьцёку робіцца эстэтычным сьвятам. Нешта кшталту камеры каляровай дэпрывацыі? Мастацтва канцэнтрацыі на шкле замест краявіду за ім. Аптычные практыкаваньне на карысьць зроку.

Эстонскі сьцяг выглядае досыць сумна на тле яскравых індустрыяльных фарбаў. Як сігнальны сьцяжок: у капітана дэпрэсія, экіпаж ня жывы. Калі пашвэндаесься дзень па багну, дзе асноўная гама ёсьць леташнее сохлае траўе, ператлелае лісьцё, асінавыя камлі з жоўтым лішайнікам, бледны верас, ламаныя галіны, мятая брусніца — на гэтым тле эстонскі сьцяг ёсьць зычны як камертон.

У галавы трымаў, але моманта гэта дадаць не знайшлося. Шмат што покуль не прысутнічае на выставе.

2. Назва. Я ва ўнутраных запісах называў праект "белдао", па якіхсьці асацыяцыях з Анемпадыставым. Але не вырашаўся карыстаць гэткае навонак, бо адразу мірсьцяцца ружовыя Барбі. Пані куратарцы не падабалася катэгарычна, але яе прапановы былі не інфарматыўныя: "Архівы" ды "Паперы". Слова гефкер выскачыла ў самым канцу, мусі, калі я сустракаўся з настаўнікамі й сябрамі па Віленскай летняй школцы йідышу, якая як раз адрадзіўшы гэтым летам. Я запісаў слова ў літвацкім вымаўленьні, то бок з памягчэньнем ге й ке.

3. Абрыс. Не зроблены плякат над сталом з паштоўкамі. Там мусі быць як лубочны комік-стрып, некалькі стужак з гісторыямі: вось капірка й чалавек лупіць па клавішах, а вось на пляжу чытачка, і вось ўжо вецер гартае старонкі. І сяродзь іншых гэткая ж стужка: хтось піша паштоўку, і пры канцу стужкі двое абдымаюцца. І гэтая частка акрэсьленая — You Are Here — напішы паштоўку, пакуль не запозна. Роля плякатаў — паказаць выставу як кола жыцьця: школьнік над сшыткам і вось ён ўжо стары. Вучоны ў каталозе, і вось знайшоў выкапні. І ўсё скончваецца тым жа, дык пасьпяшайся даслаць паштоўку, прамовіць пяшчотныя словы. Ня зроблены, бо адчувалася факультатыўна, калі паўсталі тэксты ў каталёзе. Мо потым.

4. Праекцыі. Недаробленыя, таму што не даслалі досыць вершаў. Мусіла быць так: у куце вісіць ватман, на яго праекуюцца вершы, адзін за аднім. Запрасілі чалавекаў чатырадзесяць, даслалі вершы шасьцёра. Праектар, выявілася, вельмі гучны. Плюс яшчэ комп пры ём. Грамозна. Трэба ніяк інакш, тобок. Але тыя вершы, што даслалі, вельмі пасуюць.

Падумаўшы, я хацеў бы зрабіць дзьве часткі выставы адкрытым корпусам, кабы яны папаўняліся ўва весь час: збор вешраў пра пустасьці ды збор гуказапісаў цішы.

Я ня супраць, што выстава зьбіраецца не адразу. Плян быў, каб адразу — я ўсё рамкі, пашпарту й трымалкі быў рабіў за тры месяцы, набыў усе прышчэпкі, магніцікі, цьвічкі — каб ня месцы толькі скласьці як канструктар. І гэта дало фору сабраўшы думаць далей. Напрыклад, зрабіць каталёг і цалкам новыя тэксты для яго.

5. Тэксты. Тэксты Вітушчанка й Антонаў напісалі добрыя, але я іх не чытаў, хіба мяльком, бо вярстаў каталёг. Але для мяне было катарсічна, калі Андрэй Антонаў раптам сказаў: я хачу напісаць эсэй пра факсы. Я адчуў сабе ў раме, якая нарэшце генеруе нешта новае. Вытворчае асяродзьдзе.

6. Каталёг. Я й не памятаю, зачым ён быў прыдуманы. Верагодна, кабы дадаць выставе вагі. (Узгадаў: кабы не вярстаць столькі тэксту на сьцены трыма мовамі!) Першапачаткова там былі два словы пра кожнага й што з каго ёсьць у архіве й на выставе. Кабы ня пісаць гэта на сьценах. Але потым завяліся тэксты (гл. вышэй). Сапраўднае вызначэньне каталёг для мяне займеў, калі Антонаў прапанаваў расфарбаваць у ім чорна-белыя здымкі акварэлькай. Прыйшоў і расфарбаваў. Гэта быў абсалютны цуд пры двох сьведках. Наступнымі днямі я ў паніцы пабачыў, што наведнікі іх развалакаюць, цуд ужо адбыўся але.

7. Пульпа. Быў плян знайсьці фундатараў у пераробцах паперы. І быў яшчэ плян атрымаць ад іх пульпу, папяровую масу перапрацоўкі. І пакласьці па сярэдзіне як акцэнт. Тыпа чым усё скончваецца. Але літоўскія пераробцы паперы так старальна хаваюцца ад судовых позваў за забруджваньне рэкаў, што не бяруць слухаўку й пошту не адчыняюць. Хай іх пакарае й за сквапнасьць тэж. Яшчэ быў плян пакласьці пульпу ў акварыюм, або хаця пусты паставіць для збору макулатуры, бо прыгожа а рыбкі як раз паздыхалі. Але акварыюм хтось зьнёс.

8. Дынаміка. Мне пасуе, што выстава адчынілася безь вернісажу, спакваля. У тым ёсьць раўнавага маім разьлічаным сувора плянам. Пагледзім, што яшчэ паўстане з музыкі, вершаў, філязофскіх дыспутаў, гэпэнінгаў, тэатру ценяў, порна фотасэсій. Можа й ніц, што так сама будзе ў стылю.

eile

1. Вивег. Лучшие годы псу под хвост. Женский роман. И т.д.
2. Шкворецкий. Бас-саксофон. Нейлоновый век. Львенок.
3. Капор. Книга жалоб. Хроника потерянного города.
4. Бахтин. Рабле. Неожиданно неплохая, но абсолютно устаревшая книжка – все ссылки там приблизительные, научного аппарата как такового нету.
5. Мудроў. Восень у Вільні. Зімовыя сны. Ператвораныя ў попел
6. Isidor Levin. Mälestusi.
7. Bartoś Połonski.Robczyk. Найлепшая кніжка фікшн з таго, што чытаў за апошнія гады. Спадзяюся, што будзе беларускае выданьне.

Унутраная рацэнзія: Выйшла з друку аповесьць Барташа Палонскага "Робчык". Выдалі яе ў Гданьску й для палякаў, але чытаем яе мы, краёўцы, раскіданыя па сьвеце ці хатнія віленчукі. Мы зьбіраемся каля яе як вакол вогнішча, кожны выходзячы са сваёй цемры.

Напісаная кніга па-тутейшу. На той употнай мове, для якой няма граматыкі й якую ня выкладаюць у шуле й нават у ўніку. Тутейша мова ёсьць імпасібілія. Яна ня польская, ня беларуская ані расейская або літоўская, але адначасова зьмяшчае элементы іх усіх. Зь лінгвістычнага погляду то неіманома, бо ня могуць у адной сыстэмы ўжыцца паўдзеннаславянскія рэфлексы (сама главна), заходныя (млоды), й васходныя (работа), ня кажучы пра балтыцкія. Ня можа разам быць польскі rz, мякькі расейскі рь ды цвёрды беларускі. Ня можа, але існуе працягам пакаленьняў. Мы чуем яе ад сваіх бабулек, ад падлеткаў у кавярні за суседнім столікам, ад спрадавачак на кальварыйскам рынку.

Гэта мова прыгнечаная, пагарджаная. Як усё парыі яна дзіка вітальная.

Для польскага чытача, як нескладана ўявіць, гэтакая аповесьць --- распавяд аб заняпадзе былых польскіх калёніяў, выкладзены спсаванаю моваю адзічэлых у барбарскіх крэсах каляністаў, аськепкаў Рэчы Паспалітай.

Для беларускага чытача ці чытачкі карціна наадваротная --- гэта мова страчанай беларускай суполкі, паланізаванай да поўнага прарадімо сваёй ідэнтычнасьці. Гісторыя апалячанага беларуства Віленшчыны.

Але для сябе самаё яна ня тое й ня гэнае. Яна самадастатковая. Яе ідэнтычнасьць існуе наасобак ад беларускай ці польскай, расейскай або літоўскай.

Апошнія гады, прынамсі з часаў, як я зацікавіўся той мовай, апынулася што ў серадзіне сваёй суполкі яна ня ведае пагарды, яна ёсьць рэспектаваная паважаная ад сваіх насьбітаў. І вось цяпер на ёй выходзе аповесьць — пазнака паўнавартаснасьці, як бы а цо вы зробіце. (etc)

Варта бы выдаць беларускае выданьне. Бяз аніякага сьпецыяльнага пераклада, проста ў кірылічнай графіцы. Для прыклады запішу такім чынам першыя старонкі.

1. Маювка

Ну во, патжай, на Росе, коло Пілсуцкего, на тжэцега мая завше дафіга польскіх аўтакараў, часамі кіламетрове калейкі, аж пад вакзал. Там тым разем на маювце мы рішылі зробіць цось новего. Робчік на адхадняку посьле калёсаў, кеды у него быў сушняк, вымысьліў спжедаваць зімна вода для турыстаў з Польскі. Напеўна гораца бендзі і піць зехца. То теж оказья зробіць бізнэс. Чэму бы нам вода ім не спжедаваць? Трошка бабла не зашкодзі. І заелі бы ся чымсь талковым, а не проста лазілі кола маршалка як якіе лодырі. Я, канешна, згодзіўся. Тжэба падносіць свой лігіс фінансовы.

Я любя маювка. Первша цема, на маювцы завше добра пагода. Друга цема, на маювце дафіга ладных цёлак зе вшісткіх польскіх школ. Можна пакадріць і папатжыць, кто як выгляда. Все цёлкі в круткіх шортах і майках, нікт не паріцца, же ані выглядая як шалавы, ну, бо завше ест атмазка, ціпа гораца.

Cаме плюсы, карочэ.

Я любя маювка, бо все ходза давольнэ. Все слокнісы – ад бамжэй да велкіх шышек в гарнітурах, ад малалетек з садзікаў да учылэк, ад студэнтаў да жалнеры АК і старых бабулек. Кого вот не было, то нашіх радакоў, бо на Літве тжецега мая то не свята, а нармальны дзень працы. Гдзе не крецься, на маювцы ў Вільне все базарят па польску. На те кілька дні робіся така ціпа мала Польска – прікол такі. Шкода, канешна, же турысьці найченсьцей таке казлы ў кедах, ктурэ рыча на цала ўліца, якбы іх нікт не розумял, і завше недавольнэ, жэ ціпа ў Вільне всё дрога. Бывалі млодэ паненкі з тымі турыстамі, але мы іх якась не кадрілі, бо ані завше выглядалі розумнейше і розмавялі дужа ладней ніж мы. Я тэж якась встыдзіўся да ніх загадаць, бо размавял па тутэйшэму – і чую, іх не вежніш так проста, бо тжэба дужа гадаць пра ружнэ "важнэ" цемы.

Канешна, для мне дзісэй найважнейшэ то, же пагода зашыбісь і людзі бенда хцелі піць. Парэ дні тэму Робчік у Пашылах зналяз точка, гдзе купілі сто пецьдзесянт пуўлітровых булэлек. Спжэдаваць бендзім дзесець разы дрожэй ніж у склепе. На маювцы завшэ гораца, хцэш не хцэш, вода піць тжэба.

Мы на таксі пжывезлі шесьць яшчыкаў воды мінеральней і раскладамы стол. Таксіст здар нармальне бабла за то, жэ запхалі ему цала машына. Обак нас расставілася бабка, ктура спжэдавала сьвечкі, кжыжыкі і абразкі релігійнэ.

–Ну хулера вы та вода спжадайіце! – кжыкнела недавольна, бо ціпа мы ей засланілі відок ад турыстаў. Мы ніц не адпаведзелі, проста раскладалі свуй столік і шыкавалі мінералка.

Людзі была дафіга. Па цалым раёне сталі польске аўтакары. Іх пад'езджала цораз венцэй і венцэй. Талпы людзі шлі ў строна гробу Пілсуцкего. З далека было слыхаць, як ктось сьпева "вітай маёва ютжэнка, сьвець в нашей польскай краіне". То быў табун гарцэжы з флягамі польска і літэвска. Една гарцэрка была така нічіво, ана пжыемне усьмехалася і сьпевала разэм зь іннымі. Там юж пжы вейсьцю на цментажу было дафіга народу, ані адвраціліся в строна сьпеваёнцых гарцэжы і все іх пжепушчалі. Гарцэжэ даканчылі пёсенка, разэшліся рувна наўкола гробу Пілсуцкега і сталі як апсаўга.

–Іле ў вас тутай бутэлек? – обак затжымался дзірік нашэй школы.

–Сто пеньдзесят, – мувя.

–А па іле спжэдаеце?

–Па тжы эўра, – додаў Робчік.

–Не задрагавата, хлопцы? – здзівіўся дзірік. – Палякі скупе, бенда таргавацца. Мувьце, жэ добра вода. Спжэдавайце. Ну, але малаццы. Прабуйце. Зарабяйце. Добра практыка.

–Ежелі вшыстка спжэдамы, то заробім чтэрыста пеньцьдзесят эўра. Нектуре в месёнц тыле не зарабяя, іле мы за едэн дзень. Мы купілі вода за чтэрдзесьці пеньць эўра. Тысянц процэнт навару, прошэ пана, – Робчік то поведзяў так, якбы адпавядаянц на заданьне в часе лекцйі.

–Ешчэ паліч транспарт і ваш час, і ненуматітос ішлайдос. Прагнозы добрэ. Забачымы рэзультат, – дзірік усьмехнаўся і пошэд далей.

–Прошэ пана! – Робчік выбраў една бутэлька. –То для пана, чэнстуім.

–Дзенькуе. Павадзеньня, хлопцы.

Дзірік пошэд в строна Пілсуцкега.

Недалека быў пжыстанек, да ктурэга пад'ехаў аўтобус. З него вылязла Анджэлка з Беатком. Оні адразу падэшлі да нас. Анджэлка шла так, якбы была в якімсь рэперскім кліпе.

–Робчік, дай една бутэлька. Я табе дам буські, – папрасіла.

Сходзь да Максімы і сама куп. То для палякуў, – адпаведзяў Робчік.

Беатка жула гума і попатжыла на Робчіка.

–Прівет! Кеды плотас бендзеш робіць? – запытала.

–Пжыходзьце ў сабота, бендзім тусіць.

Анджэлка хцяла взенць бутэлька зе столу, але Робчік ей адсунаў.

–Ну, дай една бутэлька, в падлу тобе? – зачэла нахаліць.

–Кароче, не ібі мне мазгоў, ідзі да Пілсуцкега й там своя дупа кренць.

–Казёл! Ежелі я земдлея, то бендзі ваша віна.

–Давай, прыйдзь за гадзіна, ежелі застане, то дамы – я додаў, жэбы она адчэпілася.

–Пака, хлопцы. Забачымся на плотасе, – паведзяла Беатка. Ана зачела патжэць на мне, усьмехнелася й обыдзьве цёлкі сматалісь.

Дзісей якась ладных цёлак малавата. Венцэй старікоў. Там далей, кола туалетаў той-той, шла група наўчыцелі з нашэй шулі. Да нас падашла Жаба.

–Ты, Роберт, чаму на лекцьях не паявешся? Як ты экзамін з матэматыкі здаш? Такега лодыря то я ешчэ в жыцю не відзяла. Ты естэш встыд для нашэй школы. Лазіш чорт ве гдзе і тылько паперосы тэ электрычне паліш, хцеш, жэбы жоўты зенбы былі?

Робчік не зврачаў на ней увагі, тылько разкладаў яшчыкі кола століка. Учіла папатжыла на мне.

–Дарюш, ты, здайсе, талковы хлопец, а з тым распустнікам задаешся. – Ана папатжыла на Робчіка, потэм на наше бутэлькі. –Цо вы ту вагуле робіце? – зачела разглендацься як яка чокнута. –Не наробце встыду, бо госьце з Польскі пжыяда і консул бендзе...

–Проше пані, як горла бендзі сехнонць, то проше куповаць вода, зробім для пані спецьяльна скідка, – ляпнуў Робчік.

–Хамло! – Жаба завруцілася і пашла в строна Пілсуцкега.

Робчік нігды не ўважаў наўчыцелі. Апруч дзіріка, канешна. Дзіріка ўсе уважают. Робчік жадка на лекцье ходзіў, але яка жэ у него бацькі нема, а матка задужа не паріцца, то нікт ему ніц і не муві. Я не вем, чэму его зе школы ешчэ не выжуцілі, можэ для тэго, жэ дзірік вежы, жэ он "поправі се". Кароче...

Найбардзей то Робчік не любіў бамжэй і наркаманаў.

–Давай паставім вода ў ценю, бо гербата з ней бендзі. І патжай, жэбы наркаманы ні спіздзілі... – Робчік разейжаўся наакола. –Тутэй, кола Росы, лажо таке два этатнікі.

Пад'ехаў новы аўтакар з вланчоно аварыйко. З аўтакару вылезьлі палякі. Ані глусна размавялі, так якбы опруч ніх венцей нікого не было. Еден туріст забачыў наш столік. Пжыстанаў. В левэй рэнцэ мяў пжеводнік па Вільне, а друго з носа прубоваў выцянгноць казявка. Робчік взяў бутэлька і паставіў пжэд чуваком.

–Прошэ браць, сьвежа вода, зімна! – кжыкнуў.

–О! Прошэ бардзо, – уцешыўся чувак, – Хлопакі з Польскі естэсьце?

–Не. Тутэйшэ. З Вільна. - адпаведзяў Робчік.

-Но, пенкне. Вільнюкі естесьце! - чувак моцна усьмехнуўся і бліжэй падэшэд і ціха паведзяў, - Вільно нашэ, цо?

Нашэ, вашэ. Браць, пан, вода. Наша вода. - Робчік зачаў юж нервовацца.

Як то пжыемне вас тутай спотыкаць. Вы так пенкне розмавяце по польску! Но, то дайце мі две бутэлькі, - рішыў чувак.

-Шэсьць эўра, - адпаведзяў Робчік, подайанц ему две бутэлькі.

-Іле? Цо? Бэз кіту! То жарт якісь?

Не, прошэ пана, то добра вода, - вціраў Робчік.

Я за тако цэнэ обяд з цэпэлінем могэ з'есьць. Хіба собе яя робіце?

Прошэ пана, як не хцэ, то не куповаць. Як гарло засехне, то не наша проблема.

Чувак скжывіў рожа і оддаў вода назад.

-Браць за чтэры! - таргаваўся Робчік.

-Э, сьпердаляй, пацане, - чувак адвроціўся і пошед в строна Пілсуцкего.

-І пана поздравямы з трэцім мая, - кжыкнуў Робчік. - Казёл, палячак, бля, хераў, - цішэй додаў.

Там далей якісь раённы старік зачаў лезьць да турыстаў і просіць у ніх бабэк. Робчік до него подшэд і зачаў пжэпендзаць.

-Не роб встыду пжэд палякамі! - кжыкнуў глосна, жэбы все слышэлі.

-Сынэчэк, мне на лечэньне тжэба, - стырік зачаў енчыць.

-Я тобе не сынэчэк! Давай, валі стонд, покі ногув ні паламаў! – заявіў Робчік насьмешлівым глосэм.

Потэм пад'ехаў новы аўтакар. Вылязла дужа палякаў. Ані все папарліся на цментаж. З тылу шэд здаровы мужык. Цалы спрацоны, зменчоны, з цызо в гембе й з таруіроўко пайонка на біцэпсах.

-Браць, пан! Вода добра, з Друскенік. Добра на здрове, - загадаў Робчік.

Чувак взяў бутэлька і зачаў уважне справдзаць ей этыкетка. Разчытываў, разчытываў і зачаў усьмехацца. Папатжаў на нас.

-Продукт оф Беларус. Тжы эўро. По первшэ, маце попердолёно матэматыкэ. По друге, то со сьцекі з Міньска, а не, курва, з Друскенік. По тжэце, в Польсьце за таке баеры то бым вам морды роз'ебаў. Дзісай ест сьвенто, венц бондзьмы для себе мілі. Две бутэлькі за едно нерозбіто мордэ.

Чувак взяў ешчэ тжы пуўлітрувкі, не заплаціў і спакойне поваліў да Пілсуцкего.

Дзірік мувіў правда. Палякі не былі давольнэ. Мувілі, жэ мы ціпа наябываем сваіх. Палова турыстаў жуцалі курвамі, а нектурэ нахуй паслалі. Мы спжэдалі двадзесьця бутэлек і найвенкша цэна, яка выдалася выдусіць, было едно эўра. Навэт не памагло то, жэ прубавалі вціраць, жэ та вода сьвенцона пжез ксенза з Острэй Брамы. Вышлі плюс мінус на зэро. В коньцу зачэлі спжэдаваць па пеньцдзесянт цэнтув, але юж было замало людзі, бо все сматалісь на старувка. Ну, і вода была юж цепла.

- Ніц вы ту, дзяткі, не заробіце, ідзіце лепей на нормальна работа, - поведзяла бабулька, ктура пжэдавала релігійнэ хуйнюшкі. Ана нам вытлумачыла, жэ наркаманы на Росе лепей зарабяё. Ані ходзо па цментажу і апавядаё палякам пра гробы, выясьняё, гдзе знанэ людзі лежо, і навэт помагаё зналезьць гробы крэвных пахаваных пжэд войно. Ані рэальнэ бабло на тым робё. Пукі мы з бабулё размаўлялі, наркаманы вынесьлі нам пара бутэлек. То, чую, можна залічыць до ненуматітос ішлайдос.

-Можэ, пані хцэ купіць тэ яшшчыкі? Пенцьдзесянт центув за бутэлька аддамы.

Бабулька папатжыла на нас, втэды на яшчыкі, цыкнела мендзы зенбамі.

Двадзесьця центув і ні копейкі венцэй.

Выбару дужэго не было: цягацься, таксі вызываць - то самэ выдаткі й марнаваньне часу.

-Ладна. Браць, пані, - паведзяў Робчік.

Мы паставілі яшчэкі кола бабулькі, взелі бабло й пашлі на пжыстанэк. Вшысткего заробілі чтэрдзесьці шэсьць эўра, навар едно эўра за цалы дзень станьня кола цментажа.

YIVO: children folklore

Valuable part of children folklore collection in the YIVO archives are extracts made by Shmuel Zanvil Pipe. Originals of many texts he copied did not survived (at least it seems so from the collections available online). His materials spread between different parts of the collections, so here I just group together parts of the same corpus of the children rhymes, into which he copied materials from YIVO archives, from publications and, perhaps, his own field records.

1. Records of the YIVO Ethnographic Committee (RG 1.2). Addendum I, undated, 1918-1940. Box 15, Folder 176 (RG 1.2). "Rhymes and rhyme schemes" [by Sh. Z. Pipe].
2. Records of the YIVO Ethnographic Committee (RG 1.2). Addendum II, undated, 1928-1930. Box 19, Folder 213 "Folktales, undated" [extract from lectures on music in Russian and Yiddish; continuation of Sh. Z. Pipe extracts of rhymes: p. 19-20]
3. Records of the YIVO Ethnographic Committee (RG 1.2). Addendum I, undated, 1918-1940. Box 18, Folder 201 "Various, undated, 1926-1933" [continuation of Sh. Z. Pipe extracts of rhymes]
4. Records of the YIVO Ethnographic Committee (RG 1.2). Addendum II, undated, 1928-1930. Box 19, Folder 207 "Childrens' songs, undated" [continuation of Sh. Z. Pipe extracts of rhymes]

As an example of scattered materials I can give two records of the same rhyme, which were written on the same piece of paper, then torn into two and later these two pieces ended up in to different folders in different parts of the archyves (b. 19, f. 207 and b. 15, f. 176)

eile

1. Elliot Oring. The first book of Jewish jokes. Nice introductory chapters giving rich and fresh context for the book, including a specific view on Romanticims and Herder from Jewosh prospective. Besides just a pleasant reading per se. Comparative textology not fully satisfying.
2. Heda Jason. Motif, type and genre. A manual for compilation of indices. 2000.
3. Чехов. Тина.
4. Младшая Эдда.
5. Alan Dundes. Interpreting "Little Red Riding Hood" Psychoanalitically. In: Little Red Riding Hood. A Casebook. Ed. by A. Dundes. The University of Wisconsin Press: 1989. P. 192-238. Here among other things, Dundes discusses very intrigueing topic of conversion of animal tales into fairy tales. Or to be more percise, the correspondence of AT 333 (Little Red Riding Hood) and AT 123 (Wolf and goat-kids), which have basically the same story and same set of motifs, but transformed differently in West European and Far Asian areas (p. 197-205).
6. Оставшиеся 260 книжек трудно отнести к чтению, это библиография.

ציגליד

לאָמיר מאַכן ציגעלע,־
אײַן ציגעלע מעכאַנישע,־
צו זינגן אונדז די אַריעס
פֿון אָפּערע איטאַליאַנישע.־
צו קאָכן אונדז די קנעכלעך
און ראָשזניטשקעס מיט מאַנדלען.־
צו ברינגען אונדז קיין אונדזער לאַנד
נאָל לאַנדע שווערע וואַנדלען.־

צי וועסטו מיט איר פֿליגען?־ –
צען מאָל יאָ!־ –
צי וועסטו איר פֿיטערן?־ –
נאַכט און יום!־ –
מיט טראַקטאָרן און מיט גזר,־
מיט בראָנפֿן און מיט שנעק.־
ביז זי איז אויסגעוואקסענע
צו ברינגען אונדז אַוועק.־

Let us make a goat,
of iron and of gold,
to wash the dish,
to catch the fish,
to bring us to our land fortold.

eile

1. Дешриев, Протченко. Развитие языков народов СССР в советскую эпоху. (Москва, 1968). Достаточно откровенная и, с учетом очевидных передергиваний, познавательная книга о советской языковой политике. Марр не упомянут ни разу.
2. Вінцэсь Мудроў. Багун. Першы з сучасных беларускіх пісьменікаў, каго мне прыемна й цікава чытаць.
3. Xiaofei Kang. The cult of the fox: Power, gender, and popular religion in late imperial and modern China. 2006.
4. Гуськова А.П. Сопоставительная грамматика венгерского и русского языков. 2012.
5. C.P. Cavafy. The Collected Poems: with parallel Greek text (Oxford World's Classics). 2007. Английские переводы пестры, но не слишком удачны: формальные приемы (размер, рифма) чаще всего не воспроизводятся, но и перевод при этом не подстрочно точный.
6. Beresnevičius. Pabėgęs dvaras

   Літоўцы, грэкі ды амазонкі

   На поўдні ад літоўцаў жылі амазонкі, якія ездзілі на коніках, стрэлялі з лукаў, займаліся лезьбійскім сэксам, палілі ды мацерна лаяліся. Літоўскія хлопчыкі на памэжжы спрабавалі да іх заляцацца, але ж дзяўчыны іх ня прынялі, хаця магла выйсьці цікавая парода.

   Тады літоўцы празвалі іх яхіднымі бабамі. Грэкі, ў якіх з амазонкамі таксама ніц ня атрымалася, з той мянушкі вельмі рэгаталі і, каб падтрымаць літоўцаў, выдумалі яшчэ жаночае мітычнае пудзіла Яхідну, якая была да паловы жанчына, й нават вельмі прыгожая, а ніжэй атрутная гадзіна.

   Тая Яхідна нараджала ім поўна ўсялякіх жахаў — сабаку з трымя галавамі Цэрбэра, вадзянога цмока Гідру, козачку Хімэру, толькі гэтая козачка плявалася полымем, мела галаву льва й цела зьмяі, так што нават самыя грэкі ня разумелі, чаму яна сябе ідэнтыфікавала як козачку.

   Яхідна ўсё радзіла, так што ў Грэцыі ня стала дзе прайсьці ад шматгаловых сабакаў ды агнядышных козачак. Грэкі заблыталіся настолькі, што нарэшце далі загад стогаловаму сабаку Аргусу зжэрці Яхідну. Ён яе й праглынуў спаўшы.

   А Цэрбэра грэкі камандыравалі ў Гадэс.

eile

1. Maya Arad. Roots and patterns: Hebrew morpho-syntax.
2. Charles Foster. Being a beast.
3. Austin. How to do things with words.
4. Иванов. Блаженные похабы.
5. Тацьцяна Барысі. Жанчына й леапард.
6. Васіль Гігевіч. Доказ ад працілеглага (проста графаманія ў чыстым выглядзе)
7. Agnieszka Tyszka. Zosė iš Kačių gatvės.

Yiddish brivshteler (letter templates)

1. Neumann, Moses and Cohen, Shalom. ספר מכתבי עברית כולל תבנית אגרות ומכתבים בלשון עבר ואשכנז Wien, 1855. - 296 p. "A book of Hebrew letters, including templates of fees and letters in Hebrew and German languages" (Sefer mikhtevey ivrit: kolel tavnit igrot u-mikhtavim bi-leshon ever ve-ashkenaz). Letter templates in Hebrew and in German (in Hebrew letters). Other editions:
   • 1819 is here.
   • Another edition (Vilnius, 1864) is here.
2. Shaykevich, N. M. Shomers briefenshṭeler. Vilnius, 1898. -108 p.. Includes Hebrew, German in Hebrew letters (or Germanized Yiddish), some Russian and German.
3. Frenkel's "Love letters writer". Warsaw: publishing "Kultur", [191?] -142 p. = פרענקעל’ס ליעבּעס־בּריעף־בּוך. ווארשא: פערלאג ״קולטור״, [?]191 The examples are based on quotes from popular fiction.
4. Ayn nayer brifenshteller in dray obteylungen... : oykh fershidene aneḳdoṭin. Vilnius, 1900. -136 p. Letter templates in both Hebrew and Yiddish.
5. Harkavy, Alexander. Amerianisher briefen-sheler un speller : English un Yidish = Harkavy's American letter writer and speller : English and Yiddish. 1902. -410 p.
   • Also here.
   • Harkavy, Alexander. Amerikanisher briefen-shteler.- 316 p. Letter-writer in Yiddish and English. Modern republication.
6. Katerzinski, Avraham Leyb. Otsar mikhtavim. ʻIvriyot ṿe-'Ashkenaziyot. Briefensteller. Vilnius, 1912. -121 p. Examples in Hebrew and Germanized Yiddish (or Ivre Taych).
7. Bloshteyn, Oyzer Eliezer. דער נייער פיעלפערבעסערטער בלאשטיינ'ס בריעפענשטעלער. Vilnius, 1913. -144+20 p. The new improved Bloshteyn's letter writer. Monolingual Yiddish brivenshteler. Includes italic parts.
8. Shaykevich, N. M. Nayer briefenshṭeler a folshṭendiger ṿeg-ṿayzer far ale ḳlasen menshen ... : ṿi azoy tsu shrayben ale sorṭen brief. New York, 1928. -124 p. Only Yiddish (still quite Germanized). Includes section "Children's letters" in italics.
9. Shteynberg, Abraham. Shṭeynberg's brifenshṭeler. New York, 1926. -128 p.
   • Another edition (New York, no date) is here
10. Anon. Briefenshṭeler in shraybshrifṭ enṭhalṭ fershiedene ḳurtse brief. New York, 19??.

Also: Nakhimovsky, Alice and Newman, Roberta. Dear Mendl, dear Reyzl: Yiddish letter manuals from Russia and America. 2014. -250 p.

Свабода й інш. вершыкі

Учора пілі гарбату пад абажурам,
скрыпень сабраны на Яна, то-бок у ліпні.
Ўчора стаяў быў жнівень, утульны месяц.
Юная ноч, калі настолькі пяшчотна,
што з верагоднасьцю мусі вайна пачацца.
Ціша й скрыпы, й гарбата, і пеньне лямпы.
Толькі што ня хапала сподачка з мёдам
ды кружалкі з Чаконай ці з Альбенізай,
каб выбухнула бойня ды катастрофа.
Але вайна ўжо шла, — дак няма што страціць,
плюс адносна далёка, то-бок былі мы
двойчы ў бязпецы: і ад таго, што ёсьць,
і ад таго што раптам можа адбыцца.
Ў гэта імгненьне скрыпнулі дошкі вяранды
пад вагою цела, што набліжалась
дзе мы сядзелі ўдвох пад абажурам,
з нашай гарбатай ды зьзяньнем лыжачак ў цемры.
Мы пачулі дыханьне й пахі поўсьці:
рыпаючы капцюрамі па ссохлай падлозе,
у кола сьвятла зьявіўся -- на анжабману --
нашы сабака. Скажам, эрдэль тэр'ер, бо
у'явіць тэр'ера прасьцей за ўсё.
Прытуліў галаву да каленяў, а я папесьціў.
Носам тыкнуўся ў голую ногу пад юпкай.
Прывітаў нас як сапраўдны сабака,
але потым дадаў чалавечай: Labas
vakaras. Ведаеш як нікто
(думаў я, каб запоўніць паўзу цішы),
як я люблю выдумляць з рэчамі размовы:
дыскутаваць з рабінай, з вакном ці гайкай,
мовіць да мурашоў, ліхтароў ці котак,
але ж я ведаю як то імагінарна,
так я ведаў, што тутай была інакш.
Думкі былі перабіты працягам мовы:
Reikia truput pakalbėt, jei turit laiko.
Man gera su jumis, bet jaučiu, dabar
turiu pradėt gyventi savo gyvenimą.
Atskirai. Tikiuosi, liksim draugais.
Нашы сабака казаў, што ад нас сыходзе.
Нібы дзіця, якое зрабілася ўзрослым.
Але сабачы шлях наадваротны!
Ад бяздомнага стану да спадароў.
С кожнай хвілінай кабы расла адданасьць.
Гэтак мы думалі часам як ён сыходзіў
па прыступках зь вяранды кабы назаўжды
зьнікнуць у цемры ад маяго "palauk".
Мы ня бачылісь больш, але засталіся сябрамі.

Вершнік

Хто гэта скачыць на цёмнай лашадцы,
зь сінею шаблею, ў канфедэратцы?
Ці ўсё зь ім у парадку?
Што ён трымае там неадпусна?
Тыча трубою да вуха ці вусна?
Хто там за ім назадку?

Усё зь ім у парадку, ўсё ў парадку.
Бачыў ты вершніка ды лашадку,
конніка на кані.
Гэта памылка, памылка зроку,
што даравальна любаму воку,
якое ўбачыць мяне.

Я есьмь памежны центаўрус нежны,
ня так наяўны, як непазьбежны,
сын краявідуў тых.
Доня ланшаўтаў, айцец хмызьніны,
клёнаў, ядлоўца, дубоў, асіны
выкладчык альбо вых-
авацель.

Аб Старых Сумах

Хочыце ведаць, як у Старых Сумах сьвяткуюць сьвяты?
А хаця не, лепш распавем, як адтуль вандраваць цягніком.
Трэба расьсесца па местах магчыма зграбна
і пачаці вязаць быццам даўно ўжо вяжаш,
або чытаць, але кабы кожны свае
(і ня ў голас). Карысна зерыць на шыбы,
робячы выгляд узнясеньня ад краявіда.
Гэта выбавіць кандуктара, вось ён цокае
на металёвых пасагах ды абвяшчае:
"Шаноўныя пасажыры, займайце крэслы,
рушыма са Старых Сумаў да Новых Пяшчотаў".
Тутака трэба адразу абодзьве далоні
мігам падпхнуць пад дупу й паджаўшы губы
рушыць да Новых Пяшчотаў ад Старых Сумаў.

З паўночы на поўдзень

Ад буйнай шэрасьці калюмнаў
на поўдзень, за барокай сна
туды, куды, дзе йдзе вясна,
маючы твар быццам і сумны,
але ж прыагаліўшы грудзі
ды робячы блісканьне ног,
у руцэ нясучы вянок,
а ў іншай пляшку, як у людзі,
— ляціць душа,
                між тым як цела,
амаль зьмяшаўшыся сь зімой,
ўжо частка глеі, жужаль, гной,
ёй назірае ўслед нясьмела.
Яно даўно ўжо ўся патлела.
Скажы цяпер, дзе мы с табой?

Ідылія

Як жа мяне стамілі | мілітарныя маршы,
Барабанныя дробы, | трубы, нячулыя свінгу,
Сядай, Марыся, бліжэе, | сыграй пастаральнае нешта
На флейтачцы спрацаванай | з косткі акупанта.

Падвячорак

А ёсьць яшчэ такі выпадак,
калі сабака пье віно
і кажа: гэты непарадак
набрыд мяне ўжо задаўно.
Паветра выдае вільготы,
садзіцца сонейка за плоты.

Я насабачылася, кажыць,
мне ўсё да рэчы абыяка,
хоць д'ябел на пательні смажыць,
на то я, маўляў, і сабака.

А ёсьць яшчэ такі выпадак,
калі із некалькіх шуфлядак,
нясучы паніку ды жах,
выпорхвае неколькі птах,
і кожная ў дзюбе слоік
нясе, й у кожнам малы слонік
грунтуецца аб чэрэпах,
у хобат трубіць урачыста,
і будзіць рэха ў чэрапах
запозненага трубачыста>
і ўсіх ня спячых па начах.

Аб назвах месяцаў у мовах васходна-палночнай Эўропы

З форткі ў балтыцкі Сьвет дзьмуе адразу трызнай.
Нібы калісьці быў меў каляндар вялізны.
Разжаніўшысь ву шчэнт, сшодшы на перапалкі,
усё перападзялілі, струшчылі — на кавалкі:
у тых застался бярозавы, ў гэных схавалі дубовы,
а напрыклад кляновы знікл ні бы безьслядова.
Куды са каляндару бяжалі мае дрэсьвіны?
глог, ядловец, вяз, граб, таполя, асіна?
Скажаш, мо бітва дрэваў? мо як у Тальесіна?

Нібы доўжылісь леты былі даўжэя году,
больш ня доўжацца бо з вольхай страчэна згода.
Тый памыляцецца хто дрэва прамовы малюе.
Дрэвы бо ёсьць у лесе, які мысьліўца палюе.
Літары зь лістаў дзьмуханца мору патрапіць сьцерці.
Хмары жлукчэ над Балтыкай ні бы лістоту па сьмерці,
адлюстроўваючы ў бітым люстэрцы.
Адзнака любай айчызны --- нулёвая велічыня.
Сымбаль кожнай мінуласьці, разам й будучыні
гэта растоўчэны сподак.

Бел. фальклор

Каракатыца Катарына
на дрэве сядзіць
чакае пакуль Скарына
пад ёй прайдзіць.

Тада яна скокнець з галіны
проста на галаву
Франтышку пану Скарыну,
а з галавы ў траву.

Бо гэтак ёй завысока,
а праз галаву — як раз,
а праз галаву у самы раз,
толькі ён ня йдзе, підарас.

Паўстаньне 2020

Ці не таму мяжа йдзе палуколам,
што мажэц найдлужэйшы месяц года
і жанчыны з вянкамі із мышэй
стаяць, упхнуўшысь зрокам да сузор'яў?

Ці выйдзеш на гаўбец ты палуголым,
ці на прашпект, пад лёзунгам "свабода",
ці паднясеш навушнік да вушэй,
ці паднясеш запалак да цыгаркі, —

Ці вышлеш поштай паштоўку з анёлам,
ці ў табакерце не набудеш лёдаў,
твой кожны рух і самы час худчэй
падзеньне тыраніі набліжае.

Атэізм

Чым мне зіма падабаецца -- гэта сьвядзеньнем контаў.
Кажа натура: хай паглядзім на людцкія дасягі
за вылікам кантэкста, ў якім нібы што прыгожае.
Хоп, і зьнікае кантэкст -- гмахі, будынкі, будкі,
чыгуначныя вузлы, бятонныя ўзбярэжныя,
помнікі й брукаванкі, кіёскі, масты й касьцёлы --
знайходзяць сябе ў паражне, як нібы пакуль прыяцелі
рабілі груповы здымак -- тло нечакана знікла.
Разам з фатографам, птушкай, майстарней ды Літэрацкім
правулкам. У гэтым сэнсе пан, што адправіў машыну
у космас, меў дастаткова яйкаў зірнуць цьвяроза --
чаго яна вартая без: прыгажунь с пасьмешкай
і горсам, бяз закадровага барытона й музыкі.
Але й прадбачлівасьць меў -- глядзець на гэта здалёку.
Бо цалкам прадбачальна, што ўсё настолькі жахліва,
пачварна, выродліва зроблена, што зроблена чалавекам,
што йрвецца мімаволі : сапраўды, лепшы бы ня бачыць.
І пачынаецца сьнег, які літасьціва хавае
ад зроку цьвінтары, брамы, студні, а ў першаю чэгру
дахі, бо зьверху глядзець асабліва балюча,
напрыклад з тое машыны, што адпраўленае ў паражню.

Pro domo mea

 ,מײַנע דירה האָט דרײַ פֿענצטער
 :האָט דרײַ פֿענצטער מײַנע דירה
 ,אין דער ערשטער שווימט לבנה
 .שלאָפֿן קראָעס אויף די דעכער

Mano butai tris langeliai,
Tris langeliai mano bute,
Antram auga gebenėlė,
už lijančią uždangalą.

У маёй хатцы тры вакенца,
тры вакенца ў маёй хатцы,
у трэцем увасходзе сонца,
паштальон сканчае працу.

Mam trzy okna ja w mieszkaniu,
ja w mieszkaniu mam trzy okna,
zamiast czwartego mam ścianu,
ściana stara i podmokła.

Dark side of oral history

Sometimes as people tell their personal or family oral history, they revise their archives and delete more than preserve.

Что я ненавижу в переводах (Обо всем родном и любимом)

Советская литература породила весьма специфическую школу стихотворного перевода. Самым ярким ее представителем был Маршак, учитель и наставник многих, но для разбора ниже предлагается текст рядового переводчика, выполненный в рамках той же традиции. Поскольку чем скромнее дарование, там нагляднее регулярность и проявление тенденций.

Специфика, о которой идет речь – это высокий уровень дистилляции текста. При переводе убираются все специфические черты стиля, поэтики, национальной специфики, эпохи, самой индивидуальности – остается лишь основная мысль и сюжет, низведенные до понимания переводчика. Из сонетов Шекспира пропадает вся баррочная громоздкая метафорика, сквозная андрогинная тема. Из Бернса удален весь его диалектно-шотландский стиль речи, на котором и держится его оригинальность, непристойности же приглажены. И т.д. (Лозинский, Мартынов, любой)

Ниже разобрано популярное стихотворение идишского поэта Ицика Мангера «Давайте же просто петь обо всем родном, любимом и дорогом» в переводе В. А. Дымшица (журнальная публ. в «Лехаим» по ссылке). Перевод дан в левом столбце, подстрочник в правом. Текст оригинала взят по изданию «Песни и баллады» 1952 года, которое открывается этим стихотворением, программным для Мангера (см. в библиотеке Спилберга или см. в Викитеке), авторское чтение оригинала см. по ссылке. Английский довольно точный перевод и транслитерацию идишского оригинала можно найти здесь и здесь вместе с комментарием.

Стихотворение это выбрано по наглядности тех утрат, которые приносит такой перевод. Его основная тема – уходящее прошлое уклада местечек, уютный образ нищей жизни еврейской провинции. Соответственно, текст насыщен реалиями еврейского быта. Как можно увидеть из разбора, переводчик последовательно и сознательно убирает все приметы еврейскости из стихотворения, получая на выходе универсальную картину, пригодную для любой культуры и отличную от стихотворения Тарковского «Как мало тех вещей среди которых...» только большей неуклюжестью изложения и надъиндивидуальностью.

Давайте споем без затей, как всегда,	1	Давайте петь легко и просто
О том, с чем не вынесет сердце разлуки:	2	обо всём родном, любимом и дорогом:
О нищих, что в поле клянут холода,	3	о старых попрошайках, что проклинают мороз,
О мамах, что греют над пламенем руки.	4	и о мамах, что благославляют огонь.

В 4 строке происходит первая решительная чистка: убрана фраза «мамы, которые благословляют огонь». В переводе они «греют над пламенем руки». Слово «благословляют» (בענטשן) в оригинале буквальное, строка описывает субботнюю молитву, во время которой старшая женщина в семье, хозяйка (поэтому «мамы») читает благословение и зажигает свечу, а затем подносит руки к ее огню. Образ этот недвусмыслен для еврейского читателя, он задает тон тому перечню «родных и любимых» вещей, который перечисляются дальше. Он же определяет топос стихотворения - вечер пятницы перед наступлением шабеса. Вместо этого русскому читателю прелагалается симметричная и почти бессодержательная картинка, на которой старики мерзнут в полях, а старухи мерзнут у камина. Исчезло время событий, исчезла еврейская специфика благословления свечи. [Поля здесь – сугубая небрежность переводчика, в стихотворении описывается местечко и нищие (בעטלער) страдают от мороза, потому что вынуждены стоять в вечер перед наступлением шабеса на улице. Кто бы им подал в полях, медведь?]

В плане поэтики выбранный перевод утрачивает симметричную пару «проклинать / благославлять».

О бедных невестах, не спящих в ночи,	5	О безденежных невестах, что стоят со свечой
И каждая ждет, что покажется ей	6	пред слепыми зеркалами, поздно ночью
В зеркале, в отраженьи свечи,	7	и каждая ищет близкий образ (лицо),
Милый, что посмеялся над ней.	8	[того,] который высмеял ее любовь.

Мелочь, но бедные невесты в 5 – это просто бесприданницы, «бедные» (אָרעמע) не значит «несчастные», но только – небогатые. Но дальше тема бедняжек в переводе будет только сгущаться.

О цыганках, которым туз и валет	9	О гадалках, которые говорят предстоящее
Помогают выдурить пятак	10	и выдуривают последние гроши
У брошенных жен, что клянут белый свет	11	у соломенных вдов, что проклинают мир
И, кутаясь в шаль, уходят во мрак.	12	и выходят сквозь задние двери.

Цыганки в 9-10 это отсебятина, русифицирующая текст (у Мангера, насколько помню, цыгане означают страстные песни), а "брошенные жены" в 11-12 это агунес (עגונות), соломенные вдовы, т.е. женщины так или иначе лишившиеся мужа, но не имеющие этому свидетельского или документального подтверждения и потому, по еврейским законам, не могущие вступить в новый брак. Картинка в этом четверостишии описывает их попытки узнать что-то о пропавшем муже и далее – их необходимость таить свою любовную жизнь, которая воспринималась бы как разврат. Поэтому они выходят через задние двери, там где их не увидят. (Мб я не вполне справедлив и «кутаясь в шаль» должно было передать ту же мысль – скрываясь. Если так, то этого не получилось, «кутаясь в шаль» читается как «замерзая».)

О служанках, что трудятся день-деньской,	13	О прислуге, что горько и тяжко трудится
И каждая ночью в подушку плачет,	14	и прячет лучший кус
И солдатика каждая ждет с тоской,	15	для солдат, что приходят в ночи,
И лучший кусок для солдатика прячет.	16	чтобы хозяева не знали.

13-16. Служанок, как и соломенных вдовушек, переводчик сделал несчастными, хотя в оригинале и те, и другие живут вопреки обстоятельствам в свое удовольствие. В оригинале прислуга не плачет в подушку, и поджидает не солдатика, а солдат во множественном числе, пашет за троих, развлекается на всю катушку и прихватывает у хозяев угощение для любовников (если, конечно, «сладок кус» не требует эротического прочтения).

Давайте споем без затей, как всегда,	17	Давайте петь легко и просто
О том, с чем не вынесет сердце разлуки:	18	обо всём родном, любимом и дорогом:
О мамах, что в поле клянут холода,	19	о мамах, что проклинают мороз,
О нищих, что греют над пламенем руки.	20	о нищих, что благославляют огонь.

В 17-20 рефрен переворачивает картинку и здесь уже попрошайки благославляют огонь в преносном смысле, потому что согреваются им – в чем и состоит игра оригинала, но переводчик загнан структурой стихотврения в угол и вынужден снова писать «греют руки». Ни в чем не виноватых мамочек переводчик и вовсе выкинул в поле, – пахать озимые?

О девушках, что младенцев своих	21	О девушках, что бросают в летную пору
В летних сумерках тащат, дрожа,	22	выблядков под чужие двери
К чужим дверям, боясь, как бы их	23	и дрожат перед мундирным народом,
В полицию не отвели сторожа.	24	что может за это отвести в тюрьму.

В 21-22 происходит следующая важная утрата: девушки подкидывают момзеров, незаконных детей (ממזרים), для которых в идише есть яркое слово, заимствованное в другие языки. Как можно видеть, уже третий куплет последовательно лишается переводчиком жизнерадостности, все льют слезы в унынии, между тем как в оригинале происходит сплошная любовь во всех недозволенных формах, происходит жизнь вопреки обстоятельствам. В переводе девушки «тащат, дрожа», но в оригинале они сперва раскидываются младенцами без всякой дрожи, а потом уже шарахаются от любых медных пуговиц, когда дело сделано.

О шарманках, чей тяжкий скрип	25	О шарманках, что тяжко скрипят
В бедных дворах по пятницам слышен,	26	пятничным вечером, в бедных дворах,
О ворах, что попались на краже белья,	27	о ворах, что попались
И должны теперь удирать по крышам.	28	и вынуждены убегать по крышам.

В 26 снова убрано ключевое указание: вместо «вечера пятницы», т.е. кануна шабеса (פֿרײַטיק בײַ נאַכט это устойчивое сочетание, обозначающее именно канун праздника субботы), остается только пятница (шарманочный день в Суздали?). Шарманщики оригинала же потому и ходят по дворам в канун субботы, что они еврейские шарманщики, катеринщики, через несколько часов и у них наступит шабес. Зачем в переводе появилось белье – полная загадка, его не требует ни оригинал, ни рифма. Видимо, это отсылка к мультфильму «Карлсон» – это там воровство белья приводит к погоне по крышам.

29	О старьевщиках, роющихся везде	О старьевщиках, что роются в мусоре
30	В надежде, что счастье им улыбнется,	и мнят, что найдут сокровище,
31	О поэте, что неверной звезде	о поэтах, что верили напрасно
32	Верит напрасно, пока не свихнется.	звезде – и сошли с ума.
33	Давайте споем без затей, как всегда,	Давайте петь легко и просто
34	О том, с чем не вынесет сердце разлуки:	обо всём родном, любимом и дорогом,
35	О стариках, что клянут холода,	о стариках, что бранят мороз
36	О детях, что греют над пламенем руки.	и о детях, что благославляют огонь.

36. Последняя строка оригинала рисует преемственность поколений, где субботнее благославение на свечу читают уже дети, в переводе дети просто любят камин.

Довольно незначительные обобщения в ключевых местах полностью меняют изображаемую картину. Оригинал описывает неуемную жизнь еврейского местечка с амурами, шашнями, нагулянными детьми, погонями по крышам, чудаками, попрошайками, жизнь тяжелую, бурную и неунывающую – даже мусорщики надеются здесь отыскать сокровище – и все это обнимает благословение наступающей субботы. Перевод предлагает размытый и обезличенный образ интернационального уныния в провинциальной глуши, но без момзеров, агунес, и шабеса. В переводе не осталось ничего еврейского. Хотя оригинал был заострен на описании именно еврейского мира – объекта авторской ностальгии.

Одновременно с этим пропали также и черты легкомыслия: проказливые служанки и озорные вдовушки стали заплаканными брошенками, девицы нагулявшие живот утратили задор, с которым разбрасывают момзеров. Характерная черта советского перевода это сглаживание непристойностей, а в этом стихотворении бесстыдство и эротика проходят из куплета в куплет, иначе откуда бы взялись дети в завершающей строке.

Эти мелкие изменения полностью стирают все основные черты поэтики Мангера – смесь еврейской религиозной традиции, легкой эротики и ностальгии по детству.

***

Ненавижу я такой тип перевода вот почему. Он отвергает обе модели Ортеги-и-Гассета – не приближает текст к читателю, адаптируя под культуру читателя и не приближает читателя к тексту, адаптируя его к культуре за текстом. Возможен и третий путь – создание оригинального произведения на основе чужого, авторизованный перевод (как у Чуковского), – но и этого здесь нет. Над стихами совершают «вдвойне кощунственный обряд», они лишаются своеобразия оригинала и не обретают новой индивидуальности. На уровне лингвистическом я описал технику такого перевода в «Рапорте» – это двустороннее обеднение текста при переносе. Читатель, таким образом, получает эрзац – картонную болванку, выдаваемую за объект из плоти и крови. Это может звучать общо, поэтому своим претензиям я предпослал разбор конкретного стихотврения, в котором постарался показать, к каким сильным искажениям может приводить такое, на первый взгляд, невинное и даже неизбежное утрирование.

Если же говорить о причинах популярности этой школы перевода, то мне кажется, что она удовлетворила идеологическому запросу, имевшемуся в СССР с начала 1930х годов. С одной стороны, с момента сворачивания политики «коренизации» (приоритета развития нац. меньшинств) и, соответственно, расширения русификации нац. республик и нац. меньшинств возникла идеологическая потребность в гегемонии русского языка и русской культуры над прочими культурами и языками народов СССР. (Что нужно было сразу для двух целей – развития русского языка и русской культуры как лингвафранки, языка- и культуры-посредника внутри СССР и для вытеснения, поглощения в перспективе других языков и культур – мне представляется, что обе эти задачи ставились одновременно и реализовывались одновременно). Такой перевод как нельзя лучше подходил под эти цели – он создавал эрзацы чужих культур, одновременно закрепляя приоритет русской культуры. То есть, Шекспира и Мангера не нужно читать в оригинале, они есть и на русском, а вместе с тем при таком переводе и Шекспир, и Мангер будут на русском заведомо слабее, чем любое оригинальное произведение написанное по-русски.

Одновременно с развертыванием описанной политики, т.е. с возрастанием идеологической и практической роли русского языка, вырастает и уровень нормативированности самого русского языка. Начиная с 1930-х годов из русского стремительно исчезают диалекты (по преимуществу, вместе с носителями), разнообразие речевых стилей убывает. К концу 1980-х СССР приходит к обществу, лишившемуся просторечия, обществу, где люди разговаривают совершенно одинаково на улице и в телевизоре, на Дальнем Востоке и на Западе. (Чтобы оценить зашкаливающий уровень нормативности современного русского языка, достаточно сравнить его с другими, например, с литовским, в котором «стандарт», «литературный язык» вообще не является ни для кого родным и требует отдельного изучения – и это скорее правило для большинства культур, а русский случай как раз исключение.)

Дистиллированный перевод, отфильтровывающий любые отклонения, нормативирующий и обезличивающий – он как нельзя лучше подходит под такую стратегию развития русского языка, он служит расширению сферы использования стандарта. Он служит символическим воплощением выбранной теплохладной модели, – подобно тому как сам язык лишается своих экстремумов, точно также их лишается и перевод.

***

tbc

eile

• Кивиряхк. Былое как голубые горы.
• Tungal. Neitsi Marja neli päeva. (Русский перевод хороший, но сильно отцензурирован, начиная от названия, и слаб там, где в оригинале характерная игра слов.)
• Valk. The black gentelman.
• Juhan Aul. Антропология эстонцев, Mõned reakesed etc.
• Eesti keele hääldus (Asu, Lippus jt.)
• Trachtenberg. Jewish magic.
• Isidor Levin. Meenutusi.

eile

1. «Поздняя греческая проза I-V в н.э.». Каллистрат, Филострат, Хризостом, Ахилл Татий, Лонг, Ксенофонт Эфесский, Артемидор, История Аполлония, Андокид, Фукидид, Полибий, Флугентий. etc.
2. Stith Thompson. A folklorist's progress.
3. Walter Anderson. Две книжки про эксперимент.
4. Tove Jansson. Kometo en Muminvalo.
5. Rowling. Hari Potter kaj la Sxtono de la Sagxuloj.
6. Bulgakov. Fataloj ovoj.
7. Lem. Ciberiado.
8. Louise Rennison. Laižiako koeficientas 25 su puse.
9. Zeligas Kalmanovičius. Viltis stipresnė už gyvybę (Vilniaus geto dienoraštis). Vilniaus Gaono žydų istorijos muziejus, 2021.

Films of Artūras Barysas "Baras" on the web

1. 2000: Perception / Suvokimas
2. 1982: Obvious and yet incredible / Akivaizdu, bet neįtikėtina
3. 1980: Wanted / Jo ieško
4. 1979: Her love / Jos meilė: 1st, 2nd, 3rd piece
5. 1978: Snow / Sniegas
6. 1978: B and Ch / B ir Č
7. 1977: This sweet word / Tas saldus žodis

"Apollo po kolędzie" przez Jana Czeczota

Pdf ды epub выкладзеныя ў бібліятэцы Камунікат. (Дзесь пакінуты mobi для эстэтаў.)

---

 

 

Ян Чачот

Апалён на калядках*

Караткахвільля ў двох актах

 

 

Сцэнка ў Вільні.

---

 

 

Трапяць ў кожную справу аўтара гуморы.
Мабыць сьмяшней пісаў бы, калі б ня быў хворы.

Асобы

Апалён

Каліёпа

Мэльпамэна

Эўтэрпа

Тальля

Эрата

Мэркуры

і ўсе тутака сабраныя Філяматы

АКТ I.

Тэатр прадстаўляе пляц перад ратушай.

Сцэна 1

Апалён, Каліёпа, Мэльпамэна, Эўтэрпа, Тальля.

КАЛІЁПА: Дзе ж бавіць час дагэтуль нашая Эрата?

АПАЛЁН: Дык ў кляштары быць мусі, у жалезных кратах
намаўляе каханьня канцэптамі мнішак,
разбуральней зьвясьці каб у кельлях брацішак.

МЭЛЬПАМЭНА: Да д’ябла, навярняць ёй тую злую лусту,
дурных мнішак растрэсьць, ці іх мніхаў заклустых.
Тлушчам карак зарослы, глузд поўны дурноты,
не ўяўляюць, што ёсьць то — парнаска вабнота.

АПАЛЁН: Аднак выдралі колісь, як бабры суворы, [1]
з Абеляра кавалак членаў некаторы,
бракавала пяшчотаў хаця па той страце,
Элаіза але ж аб пачуцьцёвай латцы
не рашалася й думаць...[2]

ЭЎТЭРПА, перарываючы: Апалён, даволі!
Бачыш, што мы кабеты, але са злой волі
невыхавана шчокі нам фарбуеш ружай.

АПАЛЁН: Вас, кабеткі, ня мусіць гэта ўразіць дужа.
Ледзь сяляначцы міне любой год дванаццаць,
пра ўсё яна выдатна сьпела ўжо дазнацца.
Сьцеражыцеся верыць анёлкам цнатлівым,
встыд ня знаны іх душкам, ледзь пыскам ўласьцівы.
Вам агулам, паколькі вы ёсьць багавіцы,
ўжо саромна ня ведаць пра...

ТАЛЬЛЯ: Но супыніся!
Зьлішаюцца на сьвеце жанчыны павагі:
цяпер і мы?

МЭЛЬПАМЭНА: На жаль...

АПАЛЁН, перадразьньвае: На жалік усялякі.

ТАЛЬЛЯ: Уздыхаць няўжо варта праз той тупы зашчык?
Сорам хай, Апалёне, схопіць тваю пашчу.
Кепска ты разважаеш аб жаночай цноце.
Лепш пакайся ў паводзін асобных брыдноце;
ганебныя ўзгадай ўсе выпадкі, калі ты
адскокваў прэч як палкім узварам абліты.
Навыперадкі з Дафнай як прайшлі, удала?
Ге?

ЭЎТЭРПА, зь іроніяй: Яшчэ б паганяўся, ў дрэвах быў сьвет цалы.

АПАЛЁН: Аб чым, сёстрачкі, спрэчка? Не аб цноце справа,
якую вы як лісы пяеце яскрава. [3]
Пра багатэль вядзецца — ці кабеты знаюць?
Я мяркую, што знаюць, паколькі ўцякаюць.

Сцэна 2.

Тыя ж і Эрата, якая ўбягае засапіўшыся.

УСЕ: Адкуль нясесься?

ЭРАТА: Дайце, калі ласка, продых.

АПАЛЁН: Схаваў для ёй сьляды сьнег у вулках, гародах.
Мусі быць, увіналась за якімсь рарогам, [4]
за паэтам, мусі быць, мізэрным ды ўбогім,
што пазяхае, пёрка грызе, горбіць спіну,
але ж ані зярна, ледзь дае шалупіну.

ЭРАТА: Дай спокуй. Стаміў зараз мяне ўжо твой досьціп.

ТАЛЬЛЯ: А й віскамі таксама нас ўжо кроіць досыць.
Заўжды квасная, ўцеха ня здобіць выразу.

АПАЛЁН: Прымушае, вядома, любоў да грымасаў.

ЭРАТА: Нечуваную маю аднак перашкоду:
за заклікам мне заклік парушае згоду.
Пляміць вершамі кожны, хто жыве, кахае,
кожны, хто весяліцца, кожны, хто ўздыхае.
Кожны вывудіць вершам хцэ свае турботы,
Полюксам паклянуся, згіну ад грызоты.
З невукамі бяда мне! Горн цыклопскі хіба
вагонь у іх разпаліць: вершы за ўсе хібы.
Загінулі Авід’і ды зніклі Тыбулы.

КАЛІЁПА: Ах, сёстранька, палову ты навіны чула.
Як не пяўся сусьвет у надзвычайнай меры,
ні Віргілія зноў не радзіў, ні Гамэра.

АПАЛЁН: Грымасьніцы, няўжо у даўнейшым акрэсе
было расло паэтаў як грыбоў у лесе?
Зноў стварыце Гелену, зноў спаліце Трою,
і зараз апяюць вам тут “мужа ды зброю”.

ЭРАТА: Шлях іншы раю: аюсь, прэч з боскага грона!
Адбудуй Трою, пасьві зноў гурт Ламядона.

АПАЛЁН: Перчызны маеш. Але дзе ж тая цукрова,
што цепліцца на вуснах каханачкаў, мова?
Быў бы жанчынай, трэснуў бы ад абурэньня.

ЭРАТА: І не дарма. Але ж і мы жа не з каменьня.

АПАЛЁН: Пагаднюся. Выдатна натура зрабіла,
што бруіць ў сэрца ваша так мяккасьці сілу,
няпоснай дозай міласьць падліўшы уласна.
Палаеш сердаваньнем? Пахвалі — ў міг згасла. [5]

ЭРАТА: Зьняслаўленьне, аблыга.

АПАЛЁН: Вось, на балбатаньне
заносьціцца гутарка. Спыніма цаўганьне.
Нас маркота даймае, кіслыя звад скуткі
Ось, праекцік падам я вам, пані, малюткі.
Абвінулі ўсё места каўбасачак нізкі,
хрысьцьянскіх тых календаў часы зусім блізка. [6]
Учынім кратахвільлю. Зараз нам Мэркуры
ўсім дастрочыць габіты, столы ды каптуры.
Пайдзьмо сьпяваць каляд у скуры іхніх мнішкаў,
атрымаем пацеху, заадно ж і кішкаў.
Хто за плянчык мой?

КАЛІЁПА: Супраць яго я адразу.
Зманашыцца Парнаскам? Новая абраза!
З блюзьнерамі, што зжылі нас з цэлага сьвету,
мы братацца вопраткай мусім? Што жа гэта?
Іх выбляцкія песьні, чужыя Кастальлі [7]
сьпявайма? Да чаго жа гэта мы дачакалі?

МЭЛЬПАМЭНА: Ўзносісься чаму гэтак? Паскрамні імкненьні:
трэ пільна асэнсоўваць, а ня ліць гняўленьні.
Патуль Алімп ў пашане, патуль Зэўс ў павазе,
пакуль у модзе Дэльфы й піфія ў экстазе. [8]
З клёката арлоў покі, з крумканьня вароны
прарок, у ашуканьня штуцы незраўнёны,
аракул мудрагельны марочыў галовы,
што вытхнулась аднак ня адхаяў нанова.
Тады прыйшоў габрэйчык, што ўваскрос памёршы,
прыйшоў ды шык парнаскі праз тае пагоршыў. [9]
Чалавек, уцяміўшы, цяпер замест мноства
шанаваць пачаў нейка трохгалова боства.
Як перамены ў людзкім век стварае целе,
так зь вякоў цягам ў думках зьмяненьні пасьпелі.
Упаў паляк, маскаль тож западзе, магчыма;
што праз тысячу будзе год, — не прадбачыма.

АПАЛЁН: Брава, сястра! Адкажаш чым ёй, Каліёпа?

КАЛІЁПА: Аргумэнт годны. Мушу тут адступіць, то-бок,
ў гэтым радку, цяпер кабы зайсьці з другога...

МЭЛЬПАМЭНА: Зь якога там яшчэ?

КАЛІЁПА: Вось, напрыклад, зь якога:
ці ня сорам то граць нам ролю тых істотаў,
паўстае ад чыіх дзеяў ў сэрцы брыднота? [10]
Згадайце крыжакоў, што з ксяндзоўскай падцкоўкі
інкавай дзеля хросту лілі рэкі кроўкі.
Скрышанае жазло ўжо гэных Рыбаловаў,
пад кім сусьвет, як студэнт пад фэрлай Лаёлы [11]
енчыў ды год “Альварам” дзесяць марнаваўся,
пакуль аб мэтах веры ўрэшты здагадаўся.
Нашага не мінула тэж тая дрэнь краю.
Хто Варненчыку страціць галаву параіў? [12]
З чыёй Жыгімонт Аўгуст, ня меўшы разводу,
нам на трон не пакінуў спадчыннага плоду?
Сам пакінуў народ, не перабраўшысь шлюбам,
тым дзьверы адчыніў для расткоў прыйшлай згубы...
Хто выдраў, спакушаны праз цара падманы,
заўчасным перамір'ем плады з рук Стэфана?
Хто рохлю Жыгімонта, набіўшыся ў судны,
на шведаў разаніны для пхнуў неабуднай? [13]
— Зграя, што пажырае сваіх жа авечак.

МЭЛЬПАМЭНА: Давандравала ўжо да дальніх ты мясьцечак.
Апінью робіць век.

КАЛІЁПА: Ня век, але жа людзі.
Чаму ў жалезнае іх трэ трымаць аблудзе?

МЭЛЬПАМЭНА: Хай так будзе: пашаны вартыя бязь меры
дэвізы, што штурхнулі алімпійску веру,
затое цьму людзей, хто жыўшы воўчай зграяй
ў драпежніцтве, па сьвету няспынна блукалі,
яны зьбілі ў суполку адну з ўсіх народаў,
даўшы мірнай грамады паспытаць свабоду.

КАЛІЁПА: Ці бязь сялібы грэкі ці рымляны былі? [14]

МЭЛЬПАМЭНА: А нібы ў Картагене нас неяк хвалілі?

КАЛІЁПА: Прагнеш збароць? Ахвоты ня маю нанова
біцца ані спрачацца. Складзема дамову.
Ай, вопраткі ўсё глупствы: сэрца грунт, ды цнота;
хоць ва што абкруціце. Каптур, фрак, капота,
маска маскай; а што пад ёю там схавана,
разгадвае няхай той, каму тайн жадана.

АПАЛЁН: Рахманасьць Каліёпы, дальпан, ухваляю.
Чаму ўжо нам злавацца на папоў гультаяў?
Разумнейшыя ёсьць і зь іх, што нас шануюць.
Паэты ўсе як боства нас паўсюль трактуюць.
Хай нам не ахвяруюць нізкія істоты,
дык кпіць з гальца, хто мае сам чырвоны злоты.
Хадзема да Мэркур’я, шаноўныя дамы:
ён здабыў ужо ўбраньне, апрануўся сам і
найдзіўнейшую выбраў ролю арганіста,
Я буду ксёндз, а вы хай хлопчыкі харысты.

АКТ II.

Тэатр прадстаўляе пакой, дзе бавімся.

Сцэна 1

Мы ўсе, сколькі ні ёсьць нас.

ЯРАШ [15]: Чаго жа, ці інтрыга кепска заснавана?
Зан Адама дурачыў, Адам чмурыў Зана.
Стрэсуе Адам, ямбаў бо Тамаш ня піша...
Але стварыў зь іх двох ня толькі ямб спарыша, [16]
дзьве часткі, пэўна? Пэўна! Словам, плянамерна
дураныя падвойна, патройна, пачцьверна! [17]
або, “дурнямі” зваць вас мне прасьцей, як Яся
калісьці зваў.

АДАМ [18]: Сапраўды, перамога ваша.
Тамаш зламаў басолю мне тутка да рэшты.
Пытаю “Маеш ямбаў”? Мне адказ “Цо хцэш ты?
Якіх ямбаў? Чаму бы? Каму бы? Навошта?”
“Ці ўзяў ты з пошты ліст мой?” “Што яшчэ за пошта?
Што табе трэ? Адлезь ты! Якога там ліста?”
“Вось дуда! бадай д’яблаў праглынуў ты трыста.
І што мая гулянка?” — “А што?” — й рот разявіў
свой з подзівам фальшывым: падмануў уяве,
абкруціў як авечку.

ТАМАШ [19]: Ці ж ня маю я-та
досыць ў галаве думак сваёй дурнаватай,
кабы ня мог канцэптам...

АДАМ: Як хвасьцінай целя.

ТАМАШ, сьпявае, намагаючыся зацьміць голас Адама:
А, ан, бе, це, дэ, э, эф, ле, ле, ле, ле, ле, ле.

АДАМ: Но, насіць яму трэба ў кішэні арганы,
кабы пад час (часты толь) над ім насьмяяньня
заглушаць мог зьдзекліўцаў.

ТАМАШ: Мосьці дабрадзею,
досьць ў галаве маю для канцэптаў алею...[20]

АДАМ: Алеі твае посна ёсьць запраўка, бозна
ў якой капусьце гразнуць...

АНУФЭР [21]: Што сьмяецца Ёзэф,
тарашчучысь старальна гэтак у клеянкі?
Кабаначак ўсё роўна там няма каханкі. [22]

ЁЗЭФ [23]: А хто можа знаць, што жа ў мяшку тым схавана?
Мо клеянка тая на думкі пра кахану
наводзіць?

АДАМ: Як-як? Раптам ўжо была кахана?

ЁЗЭФ: Дзяўчын суполка міла ёсьць ня толькі Янам.
Ня толькі Тамашамі граюцца для пані
канцэрты, ў мыльнай пене тонучы у ваньне.
Ой, ня верце выгляду — падманвае вочы:
пад кажухом бараньнім часам ходзіць воўчык.
Вось Шырокі, Шырокі, Шырокі, Шырокі [24]
з Занаўскай бурнай пены разьліўся ў патокі,
кувэрцікаў шэраг і ён, пяшчоты поўны,
уздыхае, ўздыхае, ўздыхае аб Л-оўне. [25]

ЯН [26]: Дзіва! Дык што ж рабіць на гэткім благім сьвеце?
Палову часу працы аддаць, поў — кабеце!
Дальбог, ці трэба заўжды X-м глузды прудзіць? [27]
Ці фэніксы мы з баек ужо, а ня людзі,
прызначаныя быццам род з попелу множыць?
Нам даць трэба дзяўчынку, сьвежу ды прыгожу.

ЁЗЭФ, перарываючы: Ат брэдзіш.

ЯН: Ты, дарэчы, філязоф бурклівы,
як у Ўкраіну ўцёк, дык як коцік юрлівы,
асвойтаўся зь дзяўчамі нейкімі імкліва,
да таго, што ажно ўраз перастроіў ліру,
кінуўшысь да Адама ў лістах ў тон вясёлы.
Кожнаму любоўныя ведамы мазолі.
Але скажы, з клеянкі што там натарашчыў?

БАЖЫДАР [28]: Ён жа Мармыт, сабе пад нос загдырыць злашча.

ЁЗЭФ: Ня гдыру... але мусіў клеіць я клеянкі,
якія ты меў клеіць, каб табе каханкі
галаву ня тлумілі.

ЯН: Но, вось ёсьць нагоды.
Паведай, Адам, вочка чорнае малодай
Нелавіцкай прыйшлося як табе, да смаку?
Ці ня уграз ты ў Коўне часам, небараку?

Сцэна 2

Уваходзяць убраныя:
Апалён за ксяндза,
Мэркуры за арганіста,
Музы за хлопчыкаў ды скрыпачоў.

АПАЛЁН: Няхай жа будзе Езус Хрыстус пахвалёны!

МЫ: На векі вечны амен.

АПАЛЁН: Нованараджоны
У бятлемскім мясьцечку з паненкі Марыі
насьцежыць брамы моўнай мне дэбашэрыі.
Прэч, Дэмасфэн, паганін з сваёй эляквэнцай:
сьвяты дух рушыць губы мае, нос, каленца. [29]
Нішто ўжо урны, флюкты з якіх Гіпакрэны
нясуць, бурачы скалы, струмені натхненна.
Пад шчасных рыю мора аўспіцый я гаслам,
быццам нашмальцаваўшы вусны новым маслам. [30]
Як Эўксін словы льюцца, як Мэдытэраны,
віншаваць Ясьвельможных імі хачу панаў.

ТАМАШ: Моцпане, сохне рот, трэ візіт да келіху.

ЯРАШ: Гэй, дай яму патрызніць яшчэ далей крыху.

МЭРКУРЫ: Як валы ды аслы, як сарокі, вароны,
папугі й совы, б’ючы нізкія паклоны
носам, каленьнем, выем, карканьнем, шчабетам,
мелі сэрцы напханы радасьці паштэтам,
як mundi redemptor на духмяным пярнаце
ляжаў ў выжолабленым каня маестаце,
гэтак будзьма вясёлы!

УСЕ, перабіваючы: Брава, біс, узорна!
Дзякуй за віншаваньні гожыя пакорны.

АДАМ: Так! Пасуе аслом больш за ўсё сёньня бекаць.

ЯН, Апалёну: Можа, пан ксёндз згадаў бы пасьпяваць бы нейкасьць?

ТАМАШ: Бо сьпіч той выкштаўцоны змарыў арганіста,
яўна шкодзіць здароўю.

АПАЛЁН: Так, то рэчаісна.
Дзеткі, пяймо!

МЭРКУРЫ: Перапеці мя нікт ня зможа,
й перапіць, й пераперць. Я буду ўторыць гожа.

МУЗЫ, сьпяваюць:

Анёл пастырам адкрыўся:
што Хрыстос нам нарадзіўся
у Бэтлеме Давідовым
да й у родзе Юдашовым
з паненкі Марыі.

АДАМ, падпіўшы:
Гэй, чаго мне сквірчыце там? Прызнацца шчыра
ад опэры бурацца вашай ў вушах дзіры.
Паслухайце маю лепш песенку, вы, дружы,
калі як адляпіцца той плябан ня здзюжы.

(сьпявае)

Вочы радасьцю зазьзяюць,
Вянец чолы апаяша,
Ўсе абдымкі хай з’ядняюць,
Ўсе брацьця тут, ўсе тут нашы.

Збытак, хітрасьць, уляганьне
Кожны кіньце ля ўвахода.
Вечна маюць тут прыстаньне
айчызна, навука, цнота. [31]

(Музычны пройгрыш.)

ЯН, пхаючы ў бок Адама, кажа па-ціхаму:
Вось рура! Ў нас употай ўсё жа. Ці з келішка
адкрытасьці сярбнуўшы ты добрага лішку —
сьпяваць гэткія вершы!

АДАМ: Эй, да сам ты рура!
Ці можа штосьці гэны зразумець бандура?
Яны ж тут для каўбаскаў, а не для здагадкаў.
Дурны глухім aeqvale, ўсё будзе ў парадку.

(Музыка спыняецца)

АДАМ, зноў сьпявае:

Брацтва скутыя лучвамі,
з сэрцаў здымем свых заслоны.
Сьвяты пал, што тут вызнаны,
Адкрыйма адзін адному.
Прыязнь ды сьпяваньне тута
Сунімаюць нам пакуту. [32]

(Грае музыка.)

АПАЛЁН: Сьпеў цудоўны прыгожых дум! паэз’я чыста!
Мусі пан непазьбежна зьяўляцца лютністам.

КАЛІЁПА: Прывёў (цяпер згадала) яго верш мілосны
аднойчы ў прытомнасьць віленскі друк млосны. [33]
Мілосны, хаця шчыльна гаць супраць асьвяты,
тыранскіх легіёнаў штандарт, волі каты —
гідасная цэнзура словы ў яго одзе,
што не маглі з манаскім густам быць у згодзе,
бо ўцешна яму думка лёгкая спрыяла,
вышпарыла ды замест свае паўстаўляла,
ссыпецца якое як з золата лупіны.

АПАЛЁН: Ператворыцца наша раскошай пустыня
з паэтамі ў грамадцы! Маскарады здымем,
ім падзякі складзем за іхнюю даніну.

(Апалён, Мэркуры, Музы аказваюцца ў боскіх уборах.
Паўстае музыка.
УСЕ ўва аслупленьні, па слоўцу кожны:)

Што за зьява! Цуд! Самі багі вось наведаць
сьціплейшую сыйшоўшы наскую бяседу.

АПАЛЁН: Мір вам! Мы вас віншуем, шаноўны зямляне! [34]

МЫ: Чэсьць й хвала вам па праву, пачэсны нябяне!

АПАЛЁН: Набліжся, Адаме, за тваіх гожасьць сьпевак
варты ты майго зроку ды парнаскіх дзевак.
Вешчы дух твае працы ўсе апавясьціў мне.
Бэрнар з Анэляй добра пекнасьць высьвятліў мне.
Табою ув уборы зграбнасьці адзета
йдзе сыпкая зямлянка ў наступнае лета, [35]
й ня толькі што з тваёе будзе сыціць ласкі,
з якой яе апеў ты, сам ужаўшы пляскі,
яна ж трапіць Белінды ля кудзера сеcьці [36]
ды для твайго чала там сьветны вянец сплесьці.
Рост пачатай вяшчуюць славы Дэмасфэны: [37]
сконч рашуча, бо дбаюць над табой Камэны
Ёсьць тут і Тамаш, скон хто сьпяваў табакерцы,
элегьямі сьцішаўшы чульлівымі сэрцы.
Балады, спрытны ямб ды тонкі трыялеты
шчырага яму годнасьць надаюць паэта.
Ёсьць Ёзэф, што тлумачыў Гарацыя оды,
ды Яраш, што расклаў нам Бершу асалоды. [38]
Ануфры грае тут на флейтачцы вясковай, [39]
творца Малгосі ёсьць...[40]

ЯН: Ой, божа, дастаткова!
Мы сьвяткуем падвойна сьвята сёньня наша:
імяніны Адама як раз ды Тамаша.

АПАЛЁН, пляскаючы ў далоні:
Бравісіма! Выдатна! Маем два вяночкі,
аздобім два прынамсі любых дзіцянёчкі.
Вас жа, прыхільнікі ўсе іншыя Парнасу,
прыбярэм гожым лаўрам мы з працягам часу.
Матэматыкі нават, лекары, юрысты
займеюць нагароду кожны асабіста.

ЭРАЗМ, [41] у бок: Ой будзе табе працы, браце Эскулапе,
напішаш мне, змачыўшы пёрка у ялапе, [42]
патэнт, што я служу у тваім палку дружным.
Ўжо роспалаць я хвацкі учыню нядужым.

(Апалён вянчае Адама й Тамаша.)

ХОР МУЗ:

Прыстойных младзенцаў пара,
жывіш нас цішком ахвярай,
хаваесься ў цішы сьціплай,
да вычынаў станеш звыклай.
Прыймі ў дар ад нас зялёных
два вяночка заслужоных.

Як пчолкі ў спадарскі соты
салодкія ліюць мёды,
так і вы жыцьця вясною
у прыязнасьці й спакою,
тулячысь ў чулым улоньні,
складаеце шчодры плёны.
За то вечны лаўр зялёны
абаўе вашае скроньне.

АПАЛЁН: Чаму жа вашых вершаў ані Помнікі,
ні Дзёньнікі так сама, ні Тыдзёньнікі
не даносяць Парнасу, ня трубяць па сьвеце,
як чароўна вы, дзіўна ў сховішчы пяеце?
Дурных пісакаў рыфмы ані д'ябла ў душу,
высіляны цэнзурай, займаюць аркушы.
Хай Табакеркі вашы й вашыя Картоплі
адгоілі б выданьня чэзлыя, як кроплі. [43]
Чаму ж сьціплыя вы?

АДАМ: А ёсьць таму падставы...

АПАЛЁН: О, сыны сваіх продкаў вы вартыя славы;
ведаю вашы мэты, ведаю жаданьні.
Растуць з вас мсьціўцы вашай волі згвалтаваньня.
Адно імкненьне ўжо ёсьць вартае пашаны,
хвацкая сама думка, ўжо імпэт бажаны
гонар вяшчуюць, нават, калі, збаўце богі,
лёс плянаў выкананьню перашкодзіць строгі.
Адаме ды Тамашу, вашы з сяго грону
вялебныя заблішчуць першымі імёны.
Далі першыя хвілю вы сваю забаве,
хаця й на слабым грунце сьперш пабудавалі
гмах, дзе любоў айчызне, цнота ды навука
хаваліся ад злосных ворагаў вышука.
Вы іх заклалі, сёньня супольныя працы
ўжо удасканальняюць трывала палацы.
Прыстанак уся знойдзе тут дзяяльнасьць ляха,
хто поўны, маўляў, цнот, ня ведаў ў баю страху. [44]
Хай вам шчасьціць нябёсна! Хай дабрабыт шчасны
зрухне вашу айчызну й па ворагам лясьне.

ХОР МУЗ:

Мужных продкаў добры сыны,
будзьце ў намерах гарлівы,
славай мы жа вас увінем,
лаўрам вечным ды алівай. [45]

Вабіць вас не нагарода,
надзяць вас ня лаўра шаты:
бацькаўшчыны той свабодай
да падзеяў вы заўзяты.

Хай жа ваша бацькаўшчына
зь мёртвых негды зноў паўстане,
дзетак, што любілі шчыра,
за прыхільнасьць успамяне.

Трымайцесь з запалам роўным,
што натхняе, што ажывя,
а ў жыцьці вашым сяброўным
будзе прыязнь, лад шчаслівы!

Пад іх лейчынай няблагай
выканайце, што пачалі.
Спадарожыць ёй адвага
з ёй лягчэюць і цяжары.

Каб у вас, нямоўлі мілы,
тыя палякі ўваскросьлі,
што жалезны слупы ўбілі
у струмні Днепру, Салі, Осы! [46]

Хай жа ваша бацькаўшчына
зь мёртвых негды жа паўстане,
дзетак, што любілі шчыра,
за прыхільнасьць успамяне.

(Музы й Апалён зьнікаюць)

НАШЫ ХОР:

Схавайма ў грудзёх удала
парнаскіх дзяўчын натхненьне,
зьвязак наш сатнём трывалы,
сьціпласьці разгонім цені!

Што мысьліць адзін, то й другі,
мэта ўсіх салодка, міла:
бацькаўшчыне для паслугі
ўсё аддаць жыцьцё ды сілы.

Сьвяткуйма што ёсьць ў нас духу,
не пашчадзім чаго маем,
праз вялікую патугу
вынік шчодры атрымаем.

Пал да бацькаўшчыны вольны
поўнасьць духа ў нас трымае.
Мовіць старае прыслоў’е:
хто жадае — дасягае.

Пацісьнем сяброў далоні
з цэлага прыяцьцем сэрца.
Прыязнь, што нам сэрцы поўніць,
шчыльней паціськаньнем сьцьвердзім.

---

Слова ад перакладчыка

Пераклад мае нейкую колькасьць нетыповых рысаў, якія лепш абмеркаваць. Па-першае, у ім даволі шмат адхіленьняў ад нормы (што бы не лічылі нормай чытач ці чытачка). Звычайна ў нашых тэрэнах ад перакладу чакаюць пільнаваньня нормы, і ў перакладзе дазволена значна менш свабоды, чым у сваёй творчасьці. Але жа гэта не адзіны магчымы шлях і маецца падазрэньне, што ён не заўжды лепшы. Так, жартоўная інтэрмэдыя (krotofila, то бок караткахвільля ці фарс — кароткая жартаўлівая п’еса, якую іграюць на перапынку) Яна Чачота не адлюстроўвае агульна-польскай, анягож — тэкст напханы беларусізмамі, русізмамі, рэгіянальнымі адхіленьнямі ў канчатках і г.д. Ігнараваць гэтую спэцыфіку, перакладаючы нэўтральнай мовай — вызначала бы падманваць чытача, пазбаўляючы твор ад сутных яму рысаў. Таму для перакладу сканструяваная гіпатэтычная сытуацыя — як выглядала бы гэтая п'еса, калі б 23-гадовы Чачот спрабаваў пісаць яе беларускай (для спрашчэньня дапусьцім, што адразу кірыліцай). Можна ўявіць, што ў яго мове было бы шмат вакабулярных палянізмаў, польская акцэнтуацыя і г.д. Таму перакладчык дазволіў сабе й скарочаныя канчаткі прыметнікаў, зрухі націскаў, дзе ні дзе зьдзек над нарматыўным выбарам склонаў, арыентуючыся у гэтых licentiae poeticae, то бок вольнасьцях дазволеных паэту ў адхіленьні ад нормы, на бліжэйшага па часу беларускага драматурга — Вінцука Дуніна-Марцінкевіча.

Па-другое, перакладчык меў намер захаваць нефармальны тэмпэрамэнт п’есы — значную імправізацыйнасьць, хатні яе характар — і таму дазваляў сабе часам вольнасьць, непрэцызнасьць рыфмаў і агульную неахайнасьць, проста кажучы (прызнацца, гэта ня толькі рэзультат філялягічнай рэфлексыі, але ж так сама й пафігізма з жаданьнем зрабіць хутка ды сьмешна). Разам з тым, сабраўшы апошнія рэшткі сумленьня, перакладчык даставіў камэнтары з літаральным перакладам у тых месцах, дзе ён дазволіў сабе сутна адхіліцца ад арыгінала. Гэта таксама крыху экспэрымэнтальна, бо разам з нарматыўнасьцю ад перакладу звычайна не чакаюць прэцызнай перадачы арыгіналу, але хутчэй — яго духу ў межах, дазволеных культурнымі звычкамі. На заблытаную ў інвэрсыях граматыку барочных сэнтэнцыяў, на большасьць гістарычных ды міталягічных адсылак было вырашана камэнтароў не рабіць, каб яны не пераважвалі памер п'есы. Увогуле растлумачэньні дададзены па рэакцыях першых чытачоў.

Напісаны “Апалён на калядаваньні” клясычным александрыйскім радком, што ў польскім кантэксьце вызначае трынаццаціскладовы сылябічны верш, то бок такі, ў якім лічыцца нібы толькі колькасьць складаў. Але позьняя сылябіка ёсьць рэгуляваная: часьцей за ўсё націскі ў Чачота імкнуцца да 3 ды 6 (ды, ясна, 12) складаў; пры гэтым пасьля 7 стапы абавязкова стаіць цэзура. Такім чынам, для чытача, звыклага да сыляба-тонікі, якой у нас звычайна перакладаюць палякаў, памер “Апалёна” вагульна гучыць нібы першая частка радка напісана трохстопнікам, анапэстам, а пасьля цэзуры пачынаецца нешта іншае, нібы харэй, ці сьцяты дактыль:

Gdzież to nasza dotychczas / bawi się Erato?
(Дзе ж пасю́ль там на́шая / ба́віцца Эра́та?)

...Oj, kobietki, kobietki! / myż was zgórszyć możem?
(Ці, кабе́ткі, магчы́ма / гэтым вас ура́зіць?)

...Precz Demosten poganin / z swą elokwencyją
(Дэмасфэ́н, прэч, пага́нін / з сваёй эляквэ́нцай)

...Towarzysze, słuchajcie / mego śpiewku lepiej
(Паслу́хайце маю́ лепш / пе́сенку, вы, дру́жы).

Самое разьмеркаваньне націскаў, аднак, застаецца ня строга фіксаваным (за вынікам 7 і 12 складаў) і можа падаць ці на 2, ці на 3, а пасьля цэзуры — і на 8, 9, 10 склад. Разам гэта стварае гібкі памер, больш разнастайны за манатоннасьць францускага сылябічнага ці расейскага сылябічна-танічнага радка, пры тым маючы пранізьлівую цэзуру, што некалькі нагадвае складаныя памеры хораў старагрэцкай трагедыі. Пішучы па-беларуску, Чачот прыдаваў гэтаму памеру недасягальную элеганцыю:

У вас ве́льмі харо́ша! / Ха́ты зле́пкі з гно́ю,
бо ле́су не ма́еце, / ўсё астро́вы пу́сты.
Вы ся заляца́еце / жы́там, пшаніцо́ю,
бо ў вас грунт харо́шы, / чарназе́мны, тлу́сты.

Хаця Чачот піша ў поў-рукі, ня дбаючы, а толькі складае хатнюю п’еску для свойскага ж тэатру, аднак яго тэкст падсумоўвае літаратурную працу філярэтаў за некалькі год. Ён цытуе, рэфэруе, адсылае да кола тэкстаў, створаных Міцкевічам, Занам, Петрашкевічам ды самім Чачотам, і тое, што ён узгадвае, ёсьць ўжо тэксты моцныя, напісаныя ня толькі для простага баўленьня; яны адлюстроўваюць еднасьць паэтыкі й дазваляюць сур'ёзна ставіцца да посьпехаў філярэцкага кола ў паэтычнай дзейнасьці. “Картофля” Міцкевіча, “Скон табакеркі” Зана (абодва паэматы дайшлі ў фрагмэнтах), “Малгося з Зембаціна”, “Сьпеў пра ляха” Петрашкевіча — даюць супольны погляд на паэтычную тэхніку, на тэлеалёгію гісторыі, на ролю хрыціянскай рэлігіі, на справы краёвай ды нацыянальнай ідэнтычнасьці. У гэтым сэнсе камэрная п’еска Чачота ў згушчаным выглядзе выстаўляе квінтэсэнцыю творчасьці філяматаў 1817-1819 гадоў. Ніводная з пералічаных прац ня ўбачыла хутка друку, штосьці было страчанае да 20 стагодзьдзя, штосьці ня знойдзенае пасюль. Ніводная зь іх таксама не перакладзеная на іншыя мовы.

Як перакладчыку “Калядны Апалён” ёсьць мне гульня, спарушэньне правілаў і межаў, дазвол традыцыйных калядных жартаў, зьдзекі й пасьмешкі над усім сьвятым. Іншая жа частка мяне, тая што атрымала філялягічную адукацыю, заставаючысь рэзанэрам (і ня ўдзельнічаючы ў перакладзе) заўважае, што тэкст Чачота вырашае шэраг агульных запытаў паэтыкі й ідэалёгіі, што робіць гэту жартоўную п'еску праграмнай.

Інтэрмэдыя адчыняецца ў барочных дэкарацыях Вільні, але перад ратушай — будынкам клясыцыстычнага стылю. Зіма 1819/20 гадоў — гэта часы пераходу ад барочнай ці пост-барочнай паэтыкі кола філяматаў да паэтыкі рамантызму. То бок асэнсаваньне страты Рэчы Паспалітай, дзе нацыянальнасьць ня мела вызначэньня, й пераход да сьвежых позваў — праблематыкі нацыянальнай ідэнтычнасьці, стварэньня нацыянальнай суполкі ды культуры.

Філяматы вырашаюць гэты шэраг запытаньняў не бяз зграбнасьці: яны адмаўляюцца ад рэлігійнай ідэнтычнасьці каталіцызма (да якога мелі палітычныя конты) — спускаючы хрысьціянства да ўзроўня бытовай традыцыі, захоўваюць спадчыну клясычных часоў, зьвяртаюцца да фальклёру й з гэтых кампанэнтаў ствараюць прастору для сваёй далейшай дзейнасьці: той літоўскі пэйзаж, заселены німфамі й дрыядамі настолькі цесна, што й Апалёну ня сорамна сыйсьці сюды.

У драматургіі гэта выглядае так, што клясыцыстычныя багі, пагутарыўшы пераўскладнёнымі, поўнымі інвэрсый сказамі, якія напханыя алюзыямі на міталёгію ды гісторыю, й разам расправіўшыся з хрысьціянствам увогуле ды каталіцтвам у прыватнасьці, ператвараюцца ў калядоўшчыкаў. То бок з паэтыкі барока й клясыцызму яны адразу крочаць у паэтыку фальклёра.

Далей жа адбываецца той сынтэз рамантызму, які сабе ўяўлялі філяматы — сутыкненьне бытовага й фантастычнага, гумару й патасу — тая новая прастора безь несапраўдных дэкарацый, але з адноўленай мовай ды свабодай творчасьці. Або, як напісаў іншы віленчук у фінале сваёй каляднай п'есы: “Тут надыходзіць кавалак дыялёгу ды дзеяцца розныя рэчы, якіх не разумее нават самы аўтар”.

Застаецца толькі зьдзіўляцца, як 20-гадовыя хлопчыкі на руінах былой цывілізацыі стварылі свой сусьвет, спарадкавалі праграму — й далей выконвалі яе дзесяцігодзьдзямі, пры чым ні беднасьць, ні абмежаванасьць доступу да аўдыторыі, ні рэпрэсыі не адхілілі іх ад вызначанага пляну дзеяньняў.

---

[*] Тэкст перакладзены паводле выданьня: Poezya filomatów. T. II. /Wyd. Jan Czubek. (Archywum filomatów. Cz. III, 2). Kraków, 1922. Str. 253-275.

[1] Бабры не дзеля краснамоўства выключна, а спасылка на “Натуральную Гісторыю” Плінія Старэйшага, які піша, грунтуючыся на 118 басьні Эзопа: “Бабры Эўксінскія, захопленыя паляваньем, адгрызаюць самі сабе той кавалак, за якім палюемыя” (Plin. Nat. 8.47:109). Эзоп і Пліній маюць на ўвазе той жа кавалак, якога зьлішыўся Абеляр.

[2] У польскім тэксьце жарт трошачкі сьціплейшы: “Гэтак бракавала Элаізе пяшчотаў па настолькі важнай страце, што аб пачуцьцёвай узнагародзе й думаць не магла” (o zapłacie / tkliwej myślić nie mogła). У дадатак, гэтая вэрсія ёсьць рэдактарская, у рукапісе стаіць абарваная фраза: “o zapłacie tkliwych / myśli nie mogła...”, то бок “аб узнагародзе пачуцьцёвых думак не магла…” (Poezya filomatów. T. II. Kraków, 1922. Str. 254).

[3] Хутчэй за ўсё, рэферуе да басьні Эзопа “Малпа ды ліса”, дзе ліса, выхвальваючы смачную здабычу, заваблівае караля малпу ў пастку, а потым кажа малпе, што той, хто ня здолее ўтаймаваць сваю хцівасьць, ня можа быць і манархам.

[4] Рарог (raróg) тут вызначае не драпежнага птаха, ні тым больш міталягічную істоту, а шыбзьдзіка, ад устойлівага прыслоў’я “patrzeć jak na raroga”, то бок, глядзець як на нешта дзівоснае, й адсюль вызначэньне “дзівак” ўжо для самога рарога.

[5] Складаная шавіністычная ўпіка: маўляў, канешне, вы ня з каменьня, наадварот, вы вельмі мягкія й дастаткова вас пахваліць, каб вы супакоіліся.

[6] У арыгінале трошку інакш: “Смачнейша тхнуць па месту цэламу каўбасы, / прысьпелі тых календаў хрысьціянскіх часы” (Pachną po całem mieście prześlicznie kiełbasy / Kolendy chrześcijańskiej przyspieli czasy), але перакладчык пасораміўся перастаўляць націск на польскі капыл.

[7] Невялікае ўзмацненьне стылю, ў арыгінале “іх песьні бэнкурцкія”, але ж самае гэтае смачнае слова, хутчэй за ўсё, сьцерлася па-за межамі Віленчшыны.

[8] У арыгінале “Пакуль Дэльфы ў модзе й піфійская жрыца”.

[9] Тут, як і некалькі разоў далей, Чачот зьвяртаецца да “Картофлі” — няскончанай, але ж моцнай героікамічнае паэмы Міцкевіча пра адкрыцьцё Амерыкі. Паэма, як і п’еса Чачота, напісаная 13-складовым вершам і пяе: “як... потым, калі мінулі тысячы год, Габрэйчык агаласіў лепшую веру для сьвету, як грэцкія багі, дачакаўшыся злога лёсу, новы сьвет сабе робяць з рэшткаў хаосу, як Калюмб іх патрывожыў... і гэтак далей” (падрадкоўнік уступа паэмы, гл. арыгінал).

[10] У арыгінале, канешне, ня брыднота, але пагарда (grać rolą ludzi / których wspomnienie czynów wzgardę w sercu budzi).

[11] Рэдкае й вельмі паэтычнае ferla, відавочна, са студэнцкага жаргону, ад лацінскага ferula, то бок “розга”.

[12] У арыгінале меньш канкрэтна “З чыёй прыгоды льецца кроў Варненчыка”, але ўдакладненьне не адхіляецца ад гістарычнай праўды. Абвінавачваючы каталіцтва ў гыбелі Варненчыка, Чачот прытрывмаецца трактоўкі Яна Длугаша, па якой Турцыя з Венгрыяй сьхіляліся заключыць мір, але кардынал Чэзарыні настойваў на вайне супрась іншаверцаў.

[13] Вядзецца ўжо пра Жыгімонта III, які перадаў т.з. “Каталіцкай лізе” караблі для вайны са Швэцыяй, ды ўвогуле яго барацьбу супраць пратэстантызму, адцягнуўшую шмат сіл з Рэчы Паспалітай.

[14] Тутака вядзецца пра ролю хрысьціянства ў пераходзе славянаў ды іншых ад вандроўніцтва да аселага спосабу жыцьця, на што Каліёпа адзначае, што рымляны й грэкі й бяз гэтага не былі намадамі. У арыгінале стаіць “Alboż Rzymianie, Grzeki bez sadziby byli?”, дзе выраз “садзіба” мае не самае відавочнае са сваіх вызначэньняў — аселасьці.

[15] Францішак Малеўскі.

[16] Спарыш (у арыгінале так сама sporysz), слаўцо, блытаўшае польскіх дасьледчыкаў: так Чубак высьветліў яго як спарынец (паразіт іржы Claviceps), але ж Ендрых пераканаўча паказвае, што гэта беларусізм, які вызначае “два з'яднёныя прадметы, часьцей за ўсё два зрослыя арэхі” (то-бок, нешта парнае; дададзем, што зрослыя арэхі — устойлівы сымбаль сяброўства ў тую эпоху). Глд. Marek Jędrych. Apologetyczna i profetyczna funkcyja elementa antycznego w “Krotofili” Jana Czeczota “Apollo po kolędzie” // Roczniki humanistyczne. T. XXVIII. Zeszyt 3. 1980. Str. 89-102.

[17] Гэткая форма выбраная ня толькі каб упхнуцца ў памер, але яшчэ й пад гіпнозам польскага poczwórne ў арыгінале.

[18] Адам Міцкевіч (прабачаюся за відавочнае).

[19] Тамаш Зан.

[20] Мець алей у галаве, або надаварот брак алею — устойлівая ідыёма польскай, расейскай, ідышу, якая вызначае наяўнасьць або адсутнасьць глуздаў.

[21] Ануфры Петрашкевіч.

[22] Klejanka — адно з найлюбімых слоўцаў у міжсабойстве філярэтаў. Асабліва, здаецца, філярэтам падабалася, як зручна тыя клеянкі рыфмуюцца з каханкамі, кабанкамі (яны ж альтанкі) і г.д. Дасьледчыца Зоя Кавын-Кужова лічыць, што гэтак яны звалі вершы (Zoja Kawyn-Kurzowa. Język filomatów i filaretów: przyczynek do dziejów języka polskiego XIX wieku; słowotwórstwo i słownictwo. Wrócław, 1963. Str. 52), што не пасуе, як здаецца, па кантэкстах. Магчыма гэта былі нейкія сьценгазэты або праклямацыі?

[23] Юзэф Яжоўскі.

[24] “Шырокі” (Szeroki) была мянушка Тэадора (Бажыдара) Лазінскага.

[25] Камэнтатары раскрываюць імя як Aniela Łuczkówna, хто б яна ні ёсьць. Поле камэнтара занадта вузкае, каб растлумачыць, што тут адбываецца між ёй, Занам і Лазінскім.

[26] Ян Чачот.

[27] Трэба чытаць “кнігай”. У арыгінале іксы: “czy on ma zawsze suszyć łeb swój XXy”, хутчэй за ўсё жартоўнае “томы, кнігі” ад архаічнага напісаньня xiążki (зм. książki).

[28] Тэадор (Бажыдар) Лазінскі.

[29] Каленцы дададзены дзеля рыфмы, у арыгінале толькі шыя ды губы, але хай ён трохі прытанцоўвае.

[30] Маецца на ўвазе ўмеласьць Майсея расхінуць мора. У самым сказе наўмысна выбраны ненатуральны парадак словаў, як рыса стылю калядзіна. Калі ўпарадкаваць, то выйдзе: “пад дэвізам шчасьлівых аўспіцый (то бок, прадраканьняў) рыючы мора...” (Pod szczęsnych auspicyów kopiąc morza hasłem…) і г.д.

[31] Абодва куплеты натуральна ўзятыя з “Песьні філярэцкай” Міцкевіча — там гэта першы ды другі куплеты (гл. A.Mickiewicz. Dzieła wszystkie. T.1. Wiersze 1817-1824. /Opr. Cz. Zgorzelski. Zakład narodowy im. Ossolińskich, 1971. Str. 142). Ёсьць беларускі пераклад Кастуся Цвіркі (гл.: Філаматы і філарэты: зборнік. Менск, 1998) пад тытлом “Песьня” (гл. тут, ён зроблены па старэйшаму выданьнью, таму чарговасьць куплетаў не супадае). Верш Міцкевіча паўтарае рытміку “Оды да радасьці” Шылера, таму напісаны чатырохстопным харэем. Пан Цвірка зьмяніў аднак чатырохстопны харэй арыгіналу на трохстопны анапест, з-за чаго песьню больш ня сьпець на матыў “Оды да радасьці” Бэтховена (ані так сама на мэлёдыі, якія потым пісаліся спэцыяльна для гэтай песенкі).

[32] Зноў цытата — другі куплет з той жа “Песьні філярэцкай” Міцкевіча.

[33] У арыгінале без штукаваньня: “Узгадваю, гэта ж ягоныя аднойчы прыгожыя вершыкі аздобілі віленскія лядачыя тыднёвікі”.

[34] У арыгінале стаіць двухсэнсоўнае ziemianie, што звычайна вызначае хрысьцянаў ды сялянаў, але літаральна (што й абыгрываецца) й жыхароў зямлі.

[35] Дарэчы, “сыпкая зямлянка” тутака вызначае бульбу, зноў адсылаючы да ўжо ўзгаданай паэмы Міцкевіча “Картофля” (owóc... co ma imię Kartofel, Bulb, albo Ziemlanek, як там напісана). “Бульба”, паводле прароцтваў Апалёна, да нас такі дайшла, хаця й у фрагмэнтах, і была выдадзена а 1929, а потым, чамусьці цалкам у іншых фрагмэнтах, а 1949 годзе.

[36] Тутака Чачот камплімэнтарна параўноўвае дыялёг Міцкевіча “Выправа I. Аб пекнасьці”, дзе суразмоўцамі былі Бэрнард і Анеля, са славутым “Выкраданьнем кудзеру” Аляксандра Поўпа — цалкам, заўважым, абгрунтавана, бо самы дыялёг Міцкевіча да нас не дайшоў (глд. Józef Tretiak. Adam Mickiewicz w świetle nowych źródeł 1815-1821. Kraków, 1921. Str. 70-71.).

[37] “Дэмасфэн” быў тагачаснай трагедыяй Міцкевіча, якая да нас не дайшла.

[38] 25 лістапада 1817 Франца Малеўскі выкладаў на паседжаньні філяматаў аб паэмаце Жазэфа Бершу “Гастраномія” (1803), які й пераклаў. (Гл. Materyały do historyi Towarzystwa Filomatów. /Wyd. Stanisław Szpotaski, Stanisława Pietraszkiewiczówna. Kraków, 1920. Str. 32.) Пераклад, наколькі можна ўразумець, страчаны.

[39] Аўтар забылся, што ранее Ануфры Петрашкевіч выступаў пад мянушкай Ануфэр (Onufr), або першае была толькі скарачаньнем.

[40] Паколькі размова заходзіць аб “апэрэце” самога Яна (Чачота) “Малгажата з Зембоціна” (Małgorzata z Zębocina), ён пасьпяшаецца перарваць Апалёна.

[41] Эразм Палюшынскі, тады студэнт медык.

[42] Расьліна ялап (jelap), корань якога быў карыстаемы як праслабнае. Таму больш дэмакратычны пераклад выглядае як: “Ой, будзе папяровай працы табе, пёрка, / браце мой Эскулапе, макаць у касторку, / мне папішаш, тваёга байцу рэгімента, / на баяву роспалаць нядужных патэнты”.

[43] У арыгінале: “прыдалі б здароўя тым слабасьцям колеру скуры”, прычым для колера скуры выкарыстанае спэцыфічнае слова cera (аднакаранёвае, відавочна, цыраце).

[44] Адсылае да верша Ануфры Петрашкевіча “Сьпеў пра ляха” (гл. Poezya filomatów, T.1. Str. 160). Дарэчы, ў гэтым месцы ў выданьні Чубака зьбіваецца нумарацыя радкоў.

[45] У арыгінале без аліваў: “Слава й мы вас лаўрынамі будзем апранаць”.

[46] Адсылка да “Сьпева пра ляха” Петрашкевіча, аднак разам з тым да ранейшага гістарычнага сьпева “Баляслаў Храбры” (1816) Юльяна Урсына Нямцэвіча. Оса (Ossa або Osa) – рачулка ў сучаснай паўночнай Польшчы, калісьці былая мяжою між палякаў й прусаў, Саля (суч. Зале) – прытока Эльбы на Нямеччыне.